Της δρ. Μαρίας Χιδίρογλου
Το πήλινο ομοίωμα τράπεζας παιγνιδιού (7ου αι. π.Χ.) προέρχεται, από ταφική πυρά, που απεκαλύφθη στο νεκροταφείο του αρχαίου Δήμου του Αναγυρούντος – στην περιοχή της σημερινής Βάρης Αττικής.
Είναι συγκολλημένο και συμπληρωμένο. Φέρει 4 πήλινα ειδώλια θρηνωδών, από ένα σε κάθε μία από τις γωνίες της άνω επιφάνειας, στην οποία διατηρούνται 5 έντυπες παράλληλες γραμμές και ωοειδείς αυλακώσεις στα άκρα τους. Το ομοίωμα διακοσμείται με φυτικά μοτίβα, ολόβαφα τρίγωνα και σειρές τεθλασμένων γραμμών. Μαζί με το ομοίωμα βρέθηκε ένα πήλινο ζάρι (ΕΑΜ Α 25664, μήκος πλευράς 0,025 μ.), με έντυπη απόδοση αριθμού ανά πλευρά, καθώς και παραστάσεις αλόγου, γυναικείων μορφών και γεωμετρικών μοτίβων. Ομοίωμα και ζάρι χρονολογούνται γύρω στα 675 – 650 π.Χ.
Το πήλινο ομοίωμα τράπεζας με τις 5 έντυπες γραμμές στην άνω επιφάνεια σχετίζεται με το αρχαίο παιχνίδι πέντε[1] γραμμαί ή πεσσά[2] πεντάγραμμα[3], το οποίο μαρτυρείται από τις αρχαίες ελληνικές και μεταγενέστερες πηγές. Παιζόταν πάνω σε επιφάνεια με 5 γραμμές, με ζάρι (κύβο) και 5 πιόνια (πεσσούς) για κάθε παίκτη. Στόχος του παιγνιδιού θεωρείται ότι ήταν η μετακίνηση των πιονιών από τις ωοειδείς αυλακώσεις στα άκρα των γραμμών σε ασφαλή θέση ή άσυλο στην μεσαία γραμμή ή στο κέντρο. Παραδείγματα παρόμοιων τραπεζών, καθώς και εκδοχές με περισσότερες γραμμές, απαντούν σε πηλό, μάρμαρο και άλλα υλικά. Ως ταφικό εύρημα, το ομοίωμα τράπεζας με τις μορφές των θρηνωδών έχει συσχετιστεί με τις αρχαίες δοξασίες για απολαύσεις της ζωής στο επέκεινα, καθώς και με μεταφορές για την θεώρηση της ζωής ως παιχνίδι των θνητών.
Τα επιτραπέζια παιχνίδια, τα οποία παίζονταν με πεσσούς πάνω σε ένα διαγραμμισμένο πίνακα (πεσσεία[4] ή πεττεία) και άλλα παιχνίδια στρατηγικής ή τύχης αποτελούν μερικά από τα παλαιότερα παιχνίδια, τα οποία είναι γνωστά από την Ελλάδα, την Αίγυπτο και άλλες περιοχές.
Σύμφωνα με τον μύθο, τα παιχνίδια με πεσσούς εφευρέθηκαν από τον ήρωα Παλαμήδη[5], κατά την διάρκεια της παραμονής των Αχαιών στην Αυλίδα, πριν τον απόπλου τους προς την Τροία, ή κατά την διάρκεια της μακράς πολιορκίας της πόλης. Από τις μάλλον σπάνιες υποθετικές απεικονίσεις του Παλαμήδη στην αρχαία ελληνική τέχνη αναφέρουμε το πήλινο ζάρι ΕΑΜ A 19366 (διαστάσεις: 0,042 X 0,04 X 0,045 μ.), των μέσων του 7ου αιώνα π.Χ., με την γραπτή παράσταση μίας ανδρικής κεφαλής.
- Εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο – Συλλογή Αγγείων, αρ. ευρ. Α 25665. Χώρος έκθεσης: Έκθεση Ειδωλίων, Αίθουσα 58, Προθήκη 2. Διαστάσεις: Ύψος: 0,18 μ., πλάτος: 0,183 μ., μήκος: 0,248 μ., ύψος ειδωλίων: 0,10 μ.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, έκθεμα του μήνα, Απρ. 2022. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.5.2022.
Βιβλιογραφια:
- Dasen V. (επιμ.), 2019. Ludique. Jouer dans l’Antiquité, Catalogue de l’exposition, Lugdunum, musée et théâtres romains, 20 juin-1er décembre 2019, Gent, Lyon.
- Καλλιπολίτης Β., 1963. Ἀνασκαφή τάφων Ἀναγυροῦντος, ΑΔ 18 (1963), 115-132.
- Kallipolitis-Feytmans D., 1985. Céramique de la petite nécropole de Vari (II), BCH 109 (1985), 31-47.
- Murray H.J.R., 1952. A History of Board Games Other than Chess, Oxford.
- Παπασπυρίδη-Καρούζου Σ., 1963. Ἀγγεῖα τοῦ Ἀναγυροῦντος, Aθήνα.
- Papaspyridi- Karouzou S., 1973. Der Erfinder des Würfels, AM 88 (1973), 55-65.
- Pritchett Kendrick W., 1968. Five Lines and IG I2 324, California Studies in Classical Antiquity 1 (1968), 189-198.
- Rocco G., 2008. La ceramografia protoattica. Pittori e botteghe (710-630 a.C.), Rahden.
- Schädler U., 2009. Pente grammai – the ancient Greek board game Five Lines, στο J.N. Silva (επιμ.), Board Game Studies Colloquium XI, Proceedings, Lisbon, 173-196.
- Schädler U. – Chidiroglou M. – Schierup St., Archaic Greek terracotta gaming tables revisited, Pallas 119 (2022), προς εκτύπωση.
- Whittaker H., 2004. Board Games and Funerary Symbolism in Greek and Roman Contexts, στο Myth and Symbol 2, Symbolic phenomena in ancient Greek culture, Papers from the Second and Third International Symposia on Symbolism at the Norwegian Institute at Athens, September 21-24, 2000 and September 9-22, 2002, Bergen, 279-302.
- Xagorari M., 1996. Untersuchungen zu frühgriechische Grabsitten. Figürliche plastische Beigaben als geschlossenen Grabfunden Attikas und Euböas des 10. bis 7. Jhs. v. Chr., Mainz.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Γ. Λεκάκη:
[1] Γιατί 5; – ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκάκης «Ο κοσμος του 5». Διότι ὁ Ἑρμῆς ἔπαιξε τοὺς πεσσοὺς μετὰ τῆς Σελήνης καὶ ἐκέρδησε πέντε ἡμέρας, ἃς προσέθηκεν εἰς τὸ ἔτος. Έτσι, ο νέος ἀστρονομικὸς πίνακας, ονομάσθηκε πεντευτήριον / πεσσευτήριον. Ήταν διαιρεμένος σε τετράγωνα «ὡς ἡ σανὶς ἐφ’ ἧς ἐπέσσευον» – ΠΗΓΗ: Εὐστ. 1397. 12, Ruhnk. εἰς Πλάτ. Τίμ. Πλουτ. 2.355D.
[2] Ο πεσσός (αττ. πεττός, τα πεσσὰ) ήταν ψῆφος ᾠοειδὴς τὸ σχῆμα ἐν χρήσει ἐν τῷ πεσσεύειν – μόνον κατὰ πληθ. Πᾶν ᾠοειδὲς σῶμα, ἐκ μολύβδου, κλπ. – ΠΗΓΗ: Ὀδ. Α. 107. Σοφ. Ἀποσπ. 381. Ἀππ. Μιθρ. 31.
Οἱ πεσσοί, ήταν τὸ μέρος ἔνθα ἐπαίζοντο ἢ αὐτὴ ἡ παιδιά – ΠΗΓΗ: Εὐρ. Μήδ. 68.
Στην Αρχιτεκτονική, πέτρα ή τετράγωνον οἰκοδόμημα ἐπὶ κιονοκράνου ἐφ’ οὗ ἐστηρίζοντο ἀψῖδες, οἱ δὲ πεττοὶ κοῖλοι πλήρεις γῆς, ὥστε δέξασθαι φυτὰ δένδρων τῶν μεγίστων ἐξ ὀπτῆς πλίνθου κατεσκευασμένοι, περὶ τοῦ ἐν Βαβυλῶνι κρεμαστοῦ κήπου. – ΠΗΓΗ: Στράβ. 738, Προκοπ. Κτίσματα 1.1. Και μάνταλο / σύρτης μιας πόρτας – ΠΗΓΗ: PMag.Lond.121.616. POxy. 2146.10 (3ος αι. μΧ).
Μυκηναϊκή ρίζα peky > πεσσός, πέλλα, πέτρα > αραμ. pissa / pisa – σανσκρ. psaḥ, pasi, χιττ. pissu. – ΠΗΓΗ: Lewy Fremdw. 159f., Grimme Glotta 14,18. Mayrhofer. Lidén Arm. Stud. 55ff., Furnée 270.
[3] «παρ’ ὅσον πέντε γραμμαῖς ἔπαιζον» – ΠΗΓΗ: Ἡσύχ., Σοφοκλ. Ἀποσπ. 381.
[4] Η πεσσεία (αττικ. πεττεία) ήταν το παιγνίδιον πεσσῶν. < πεσσός, πεσσεύω / πεττεύω > πεττός, πέττευμα, πεττευτής, πεσσονομέω (= τακτοποιώ τους πεσσούς / τα πιόνια), κλπ. < ρ. πίπτω. Παιζόταν από δύο παίκτες, επί τετράγωνου άβακα, κάτι σαν τα σημερινά παιγνίδια σκάκι, ντάμα, τριόδα, τάβλι, κ.ά. Πέτορες > πίσυρες, τέσσαρες > λατ. tessera – σημερινή ριξιά τεσσάρες με ζάρια.
Στην μουσική, πεσσεία καλείται η επανάληψη του ιδίου φθόγγου. – ΠΗΓΗ: Σοφ. Ἀποσπ. 381, Πλατ. Πολ. 487C, Φαίδρ. 274D, Σωκρ. ap. Stob. 4.56.39, S. Fr. 1081, Κλεων. Harm. 14. Έτσι, το πεσσό πεντάγραμμο σχετίζεται με σημερινό πεντάγραμμο της μουσικής.
Στα μαθηματικά, ο πεντάγραμμος / πεντέγραμμος, το πεντάγραμμον / πεντάγραμμο είναι επίπεδο αστεροειδές σχήμα, που διαμορφώθηκε για πρώτη φορά από τους Πυθαγορείους, και ορίζεται από πέντε ευθύγραμμα τμήματα. Αργότερα έγινε γνωστό ως πεντάλφα. – ΠΗΓΗ: Λουκ. Γύρους. 5.
Στην ιατρική, ξαντὸν μάλλινον ἢ λινοῦν ἐν σχήματι πεσσοῦ εἰσαγόμενον εἰς τὸν πρωκτὸν ἢ τὸν κολεὸν τῆς μήτρας. Και τὰ περὶ τῇ κόρῃ τοῦ ὀφθαλμοῦ μέλανα. – ΠΗΓΗ: Ἡσύχ. Θεοφρ. π. Φυτ. Ἱστ. 9. 20. 4, Διοσκ. 1.142., 2.66, Κέλσ. Πολυδ. Β΄, 71.
[5] ὁ Παλαμήδης ἐφεῦρε πεσσοὺς κύβους – ΠΗΓΗ: Σοφ. Ἀποσπ. 380.
αρχαιο πηλινο τραπεζι πεσσα πενταγραμμα Παλαμηδης Βαρη Αττικης αρχαιος δημος Αναγυρουντος πενταγραμμος / πεντεγραμμος, πενταγραμμον / πενταγραμμο μαθηματικα επιπεδο αστεροειδες σχημα, πρωτη φορα Πυθαγορειοι πεντε ευθυγραμμα τμηματα πενταλφα αρχαιες πηλινες τραπεζες πεσσο πενταγραμμο Παλαμηδη Βαρης Αττικη Αναγυρουντα Χιδιρογλου πηλος ομοιωμα τραπεζι παιγνιδι 7ους αιωνας πΧ ταφικη πυρα νεκροταφειο Αναγυρους συγκολλημενο συμπληρωμενο τεσσερα 4 ειδωλια θρηνωδοι θρηνος θρηνωδος γωνια εντυπες παραλληλες γραμμες ωοειης αυλακωση ακρα διακοσμηση φυτικα μοτιβα, ολοβαφο τριγωνο τεθλασμενη γραμμη ζαρι εντυπη αποδοση αριθμος πλευρα αλογο γυναικεια μορφη γεωμετρικα μοτιβο ζαρια 675 650 πΧ εντυπη παιχνιδι πεντε γραμμαι πεσσα ελληνικο κυβος πιονι πεσσοι παικτης μετακινηση πιονια ωοειδεις αυλακωσεις ασυλο μαρμαρο ταφικο ευρημα, ταφη ταφος δοξασια απολαυση ζωη επεκεινα, θανατος μεταφορα θνητοι επιτραπεζιο διαγραμμισμενος πινακας πεσσεια πεττεια στρατηγικη τυχη παλαιοτερα Ελλαδα, Αιγυπτος μυθος, μυθολογια εφευρεση ηρωας Αχαιοι Αυλιδα, αποπλους Τροια, τρωικος πολεμος πολιορκια πολη σπανια απεικονιση ελληνικη τεχνη γραπτη παρασταση ανδρικη κεφαλη Εθνικο Αρχαιολογικο Μουσειο συλλογη Αγγειων, ειδωλια καλλιπολιτης ανασκαφη ταφων αναγυρουντος, 1963 κεραμικη παπασπυριδη Καρουζου αγγεια κεραμογραφια ξαγοραρη θεος ερμῆς θεα Σεληνη πεντε ημερες, μερες ετος χρονος ημερολογιο αστρονομικος πινακας, πεσσευτηριον πεσσευτηριο πεντευτηριο τετραγωνο σανις σανιδα επεσσευον Ευσταθις, Πλατων Τιμαιος Πλουταρχος αττικα πεττος, πεσσα ψηφος ωοειδης ωοειδες ωον ωο αυγο σχημα πεσσευειν σωμα, μολυβδος ομηρος ομηρου οδυσσεια Σοφοκλης αποσπασμα αππιανος πεσσοι, παιδια Ευριπιδης αρχιτεκτονικη πετρα τετραγωνον οικοδομημα κιονοκρανο αψιδα πεττοι κοιλοι πληρεις γης, φυτα δενδρων οπτη πλινθος κατεσκευη Βαβυλων κρεμαστοι κηποι της βαβυλωνος βαβυλωνας βαβυλωνα Στραβων Προκοπιος μανταλο / συρτης πορτα θυρα παπυρος οξυρρυγχος 3ος μΧ μυκηναικη ριζα peky πελλα, αραμαικα πισα πιζα pissa / pisa σανσκριτικα πσαχ psaḥ, πασι pasi, χιττιτικα πισου pissu γραμμαις ησυχιος αποσπασματα πεττεια παιγνιδιον πεσσων πεσσευω / πεττευω > πεττος, πεττευμα, πεττευτης, πεσσονομεω πεσσονομω τακτοποιω πιπτω παικτες, αβακας, σκακι, νταμα, τριοδα, ταβλι, πετορες > πισυρες, τεσσαρες λατινικα τεσσερα tessera ριξια τεσσαρες μουσικη επαναληψη φθογγος νοτα ιατρικη ξαντον μαλλινον λινουν πρωκτος κολεον ξαντο μαλλινο λινο κολεο μητρα κορη οφθαλμος μελανα μαυρα ματια Θεοφραστοε Διοσκοριδης Κελσος Πλατωνας Σωκρατης στοβαιος κυβοι
