Του Γιώργου Λεκάκη
Οι ερευνητές βρίσκονται πλέον ένα βήμα πιο κοντά στην κατανόηση του πώς τα μήλα έκαναν το ταξείδι τους από τους πληθυσμούς της αγριομηλιάς, στα παντοπωλεία και τις λαϊκές αγορές σε όλον τον κόσμο… Και πώς αυτή η διαδικασία διέφερε από την εξημέρωση αγρωστωδών (όπως το σιτάρι και το ρύζι).
Οι πρώτοι άνθρωποι που χρησιμοποίησαν αυτά τα αγρωστώδη συνάντησαν χωράφια με πυκνά άγρια δημητριακά. Οι σπόροι αυτών των αυτογονιμοποιούμενων ετήσιων φυτών, πέφτουν στο έδαφος όταν είναι ώριμοι, επιτρέποντας μια νέα σοδειά να αναπτύσσεται κάθε χρόνο. Κατά την διάρκεια των χιλιετιών, πριν από περίπου 12.000 χρόνια, οι άνθρωποι πρώτα συγκόμιζαν και στην συνέχεια εξημέρωναν αυτές τις καλλιέργειες…
Αλλά οι μηλιές, από την άλλη πλευρά, αναπαράγονται ελάχιστα όταν τα πεσμένα μήλα αφήνονται να σαπίσουν ή όταν τα δένδρα δεύτερης γενεάς αναπτύσσονται πολύ κοντά στους γονείς τους. Για την αναπαραγωγή τους βασίζονται σε ζώα και ανθρώπους για να διασκορπίσουν τους σπόρους τους και να πραγματοποιήσουν την επικονίαση.
Το αρχείο απολιθωμάτων δηλώνει ότι τα μήλα αναπτύχθηκαν σε όλην την Ευρώπη και την Ασία, ήδη πριν από 11,6 εκατομμύρια χρόνια.
Χάρτης της προέλευσης και εξάπλωσης του καλλιεργούμενου μήλου.
Οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει έναν σπόρο μήλου από το τέλος της 1ης χιλιετίας π.Χ. στο χωριό Tuzusai στα βουνά Tian Shan στο Καζακστάν. Πιστεύεται ότι από εκεί προέρχεται το σύγχρονο μήλο. Πιστεύεται ότι το μήλο εξημερώθηκε πριν από 10.000 – 4.000 χρόνια στα βουνά Τιεν Σαν. Από εκεί ταξίδεψε κατά μήκος του Δρόμου του Μεταξιού προς την Ευρώπη, με υβριδισμό και εισβολή άγριων μήλων από την Σιβηρία (M. baccata), τον Καύκασο (M. orientalis) και την Ευρώπη (M. sylvestris). Μόνο τα δένδρα M. sieversii, που φύονται στην δυτική πλευρά των βουνών Τιεν Σαν συνέβαλαν γενετικά στην εξημερωμένη μηλιά, όχι ο απομονωμένος πληθυσμός στην ανατολική πλευρά.[1]
Στην τοποθεσία Sammardenchia-Cueis κοντά στο Ούντινε στην βορειοανατολική Ιταλία, έχουν βρεθεί σπόροι από κάποια μορφή μήλων σε υλικό άνθρακα, που χρονολογείται μεταξύ 6570 και 5684 π.Χ. Η γενετική ανάλυση δεν έχει ακόμη χρησιμοποιηθεί με επιτυχία για να προσδιοριστεί εάν αυτά τα αρχαία μήλα ήταν άγρια Malus sylvestris ή Malus domesticus, με καταγωγή από το Malus sieversii.[2]
Δείγματα μήλων ευρέθησαν σε μια νεολιθική τοποθεσία στην Ελβετία και χρονολογούνται από το 3160 π.Χ.
Τα κινέζικα μαλακά μήλα (M. asiatica και M. prunifolia), καλλιεργούνται ως επιδόρπια μήλα για περισσότερα από 2.000 χρόνια στην Κίνα. Πιστεύεται ότι πρόκειται για υβρίδια μεταξύ M. baccata και M. sieversii στο Καζακστάν.
Υπάρχουν έμμεσες ενδείξεις καλλιέργειας μήλων κατά την 3η χιλιετία π.Χ. στην Μέση Ανατολή. Πυρήνες μήλων, που χρονολογούνται στον 10ο αιώνα π.Χ. από μια τοποθεσία στην Ιουδαία μεταξύ του Σινά και της Νεγκέβ.[3]
Υπήρχε σημαντική παραγωγή μήλων στην ευρωπαϊκή κλασσική αρχαιότητα και ο εμβολιασμός ήταν σίγουρα γνωστός τότε, αλλά δεν είναι σαφές πότε εφευρέθηκε ο εμβολιασμός της μηλιάς.
Ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (1ος αι.) περιγράφει μια μέθοδο αποθήκευσης μήλων: Πρέπει να τοποθετούνται σε ένα δωμάτιο με καλή κυκλοφορία αέρα, από ένα παράθυρο που βλέπει προς τα βόρεια, σε ένα στρώμα από άχυρο ή χαλάκια.
Τα μήλα εισήχθησαν στην Βόρεια Αμερική επισήμως από αποίκους τον 16ο – 17ο αιώνα.
- Η ελληνική ποικιλία μήλου, φιρίκι, συναντάται στις ορεινές και ημιορεινές περιοχές της χώρας. Πριν από 150 – 200 χρόνια εμφανίσθηκε στο όρος Πήλιο Μαγνησίας, ως ένα μοναδικό στο είδος του μήλο.
Στο πλαίσιο μιας προσπάθειας να προσδιοριστεί ο τρόπος με τον οποίο εξημερώθηκαν τα μήλα, ο αρχαιοβοτανολόγος Ρ. Σπένγκλερ (του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ για την Επιστήμη της Ανθρώπινης Ιστορίας) συνδύασε τα απολιθωμένα και αρχαιολογικά στοιχεία με γενετικές μελέτες, που συγκρίνουν τα σύγχρονα μήλα με τους αρχαίους προγόνους τους. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι πρώτοι άνθρωποι, που συνάντησαν άγρια μήλα, ανέλαβαν έναν ρόλο, που κάποτε εκτελούσε η πλέον εξαφανισμένη μεγαπανίδα, διασκορπίζοντας σπόρους και γύρη και, ακούσια, επεκτείνοντας την εμβέλεια του καρπού.
Αυτό θεωρήθηκε μια από τις κορυφαίες ανακαλύψεις του 2019!
Η καλλιεργούμενη μηλιά αναφέρεται από τον αρχαίο Έλληνα Θεόφραστο (3oς αι. π.Χ.). Το μῆλον (δωρ. και αιολ. μᾱλον, δωρ. και βοιωτ. μεῖλον > λατ. malum / melum) είναι ο καρπός της μηλιάς – αναφέρεται από τον Όμηρο ακόμη![7] Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν μήλο κάθε τι το εκλεκτό και όμορφο, σφαιρικού σχήματος[8] (όπως τα δάκρυα – «τὰ σὰ δάκρυα μᾱλα ῥέοντι», Θεόκρ.), στον πληθ. τους μαστούς της νέας κοπέλλας, ένα είδος κολοκυθιάς, το σποριάγγειο του ρόδου, τις αμυγδαλές, το κύπελλο με σχήμα μήλου, «τὰ ὑπὸ τοὺς ὀφθαλμοὺς οἰδήματα» (στον πληθ. Ησύχ.).
ΜΥΘΟΛΟΓΙΕΣ
Στην ελληνική μυθολογία, ο Ηρακλής, έπρεπε να πάει στον Κήπο των Εσπερίδων και να φέρει τα χρυσά μήλα από το Δένδρο της Ζωής, το οποίο βρισκόταν στο κέντρο του.
Η Ελληνίδα θεά της διχόνοιας, Έρις, δυσαρεστήθηκε επειδή δεν προσκλήθηκε στον γάμο του Πηλέα και της Θέτιδος. Και ως αντίποινα, πήγε στο γαμήλιο γλέντι και πέταξε ένα χρυσό μήλο που έγραφε «τη Καλλίστη» (δηλ. «για την πιο όμορφη»). Τρεις θεές διεκδίκησαν το μήλο: η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη. Στον Αλέξανδρο-Πάρι από την Τροία ανατέθηκε να επιλέξει την παραλήπτρια. Ο Πάρις δωροδοκήθηκε (και από την Ήρα και από την Αθηνά), αλλά η Αφροδίτη του έταξε την πιο όμορφη γυναίκα του κόσμου: Την Ωραία Ελένη, βασίλισσα της Σπάρτης. Έτσι, το χάρισε στην Αφροδίτη, προκαλώντας, τον… τρωικό εμφύλιο των Ελλήνων πόλεμο! Έκτοτε το μήλον της Έριδος[4]…
Το μήλο ήταν το ιερό φρούτο της θεάς Αφροδίτης. Πετώντας κάποιος ένα μήλο σε κάποια εξεδήλωνε την αγάπη του. Πιάνοντας κάποιος το μήλο που του πετούσαν, έδειχνε την αποδοχή αυτής της αγάπης.
«Τῷ μήλῳ βάλλω σε· σὺ δ΄ εἰ μὲν ἑκοῦσα φιλεῖς με͵ δεξαμένη τῆς σῆς παρθενίης μετάδος
εἰ δ΄ ἄρ΄ ὃ μὴ γίγνοιτο νοεῖς͵ τοῦτ΄ αὐτὸ λαβοῦσα σκέψαι τὴν ὥρην ὡς ὀλιγοχρόνιος»,
«Σου πετώ το μήλο, και αν είσαι πρόθυμη με την θέλησή σου να με αγαπήσεις, δέξου το και μοιράσου την παρθενική σου ηλικία μαζί μου.
Αλλά αν οι σκέψεις σου είναι αυτό που εύχομαι να μην είναι, ακόμα και τότε πάρε το, και σκέψου πόσο ολιγοχρόνια είναι η ωραιότης»,
λέει ένα επίγραμμα που αποδίδεται στον Πλάτωνα[6].
Και η Αταλάντη, έτρεξε σε αγώνα δρόμου, ανταγωνιζόμενη όλους τους μνηστήρες της, σε μια προσπάθεια να τους κερδίσει και να αποφύγει τον γάμο. Τους ξεπέρασε όλους εκτός, από τον Ιππομένη ή Μελανίωνα, που την νίκησε με πονηριά: Με τρία χρυσά μήλα (δώρα της Αφροδίτης) για να αποσπάσει την προσοχή της… – ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης “Αρχαια ελληνικη μυθολογια”.
Στην σκανδιναβική μυθολογία, η θεά Ιντούν απεικονίζεται παρέχει μήλα στους θεούς, που τους δίνουν αιώνια νεότητα.[5] Τα μήλα συνδέονται με τους Βανίρ, μια ομάδα θεών, η οποία σχετίζονται με την γονιμότητα.
Στην κελτική μυθολογία, ο «Άλλος Κόσμος» του υπερφυσικού λέγεται και Emain Ablach – δηλ. Εμάιν των μηλεών. Είναι το Άβαλον στον θρύλο του βασιλιά Αρθούρου (στα ουαλικά λέγεται Ynys Afallon = «νήσος των μήλων».) > apple, Apfel, κλπ.
Στο βιβλίο της «Γένεσης» (2:17) δεν προσδιορίζεται ποιος είναι ο «απαγορευμένος καρπός» της Εδέμ, «το δένδρο της γνώσης του καλού και του κακού». Παρ’ όλα αυτά, ο θυρεοειδής χόνδρος του λάρυγγα, που φαίνεται στον λαιμό των ανδρών έχει ονομαστεί «μήλο του Αδάμ», λόγω της λαϊκής αντίληψης ότι προεκλήθη από το «απαγορευμένο φρούτο», το οποίο παρέμεινε στον λαιμό του Αδάμ…
Τέλος, τα μήλα περιέχουν υδατάνθρακες, βιταμίνη C και Α, διαιτητικές ίνες, σίδηρο, ασβέστιο, φωσφόρο, νάτριο, κάλιο, φυλλικό οξύ, βιοτίνη, μηλικό οξύ, κ.ά. εξ ου και η παροιμία «ένα μήλο την ημέρα, τον γιατρό τον κάνει πέρα».
ΠΗΓΗ: «ON THE ORIGIN OF APPLE APPLES, Tuzusai Kazakhstan», AJA, Γ. Λεκακης “Λεξικο των παραδοσεων”. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 10.1.2020.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Duan N. κ.ά. “Genome re-sequencing reveals the history of apple and supports a two-stage model for fruit enlargement”, Nature Communications, 8 (1): 249, doi:10.1038/s41467-017-00336-7, 2017.
[2] Rottoli M. κ.ά. “Chapter 9: Neolithic agriculture in Italy: an update of archaeobotanical data with particular emphasis on northern settlements”. στο Colledge S., Conolly J. (επιμ.) «The Origins and Spread of Domestic Plants in Southwest Asia and Europe», Walnut Creek, California, Left Coast Press for the University College London Institute of Archaeology Publications, pp. 142–143, 2007.
[3] Schlumbaum A. κ.ά. “Towards the onset of fruit tree growing north of the Alps: Ancient DNA from waterlogged apple (Malus sp.) seed fragments”, Annals of Anatomy – Anatomischer Anzeiger. 194 (1), 157-162, doi:10.1016/j.aanat.2011.03.004, Ιαν. 2012.
Και: Sauer J. D. «Historical Geography of Crop Plants: A Select Roster», Boca Raton, Florida: CRC Press, pp. 109–113, 1993.
[4] Αντιθέτως στην Κίνα, τα μήλα συμβολίζουν την ειρήνη.
[5] Βλ. «Νεότερη Έντα» (έργο του 13ου αι. από τον Σ. Στούρλουσον).
[6] Plato “Epigrams”, στο “Complete Works” των Cooper J. M., Hutchinson D. S. (επιμ.), Indianapolis, Indiana, εκδ. Hackett Publishing, 1997.
[7] Ομ. Ιλ.9.542, Οδ.7.120, Ησύχ. Θ. 215, 335, Ηρόδ. 1.195, 2.92,7.41. Αρ. Nu.978 και Lys.155, και Ec.903. Θεόκρ. 14.38, 27.50, 29.37. Διοσκ. 1.115.1 και 4 και 5. Γαλ. 6.594 και 6.563 και 12.77. Hp. Vict.2.55. AP9.556 (Zon.), Ρουφ. Ονομ. 46 και 64, Λουκ. Im.6. Και σε επιγραφές: SIG1171.15 (Λεβηνα), PPetr. 3.p.2, al. (3ος αι. πΧ.), Arch. Pap.4.271 (3ος αι. μΧ.). BGU998.4 (2ος πΧ), IG11(2).161 B41, al. (Δήλος, 3ος πΧ).
[8] Εκτός από τα φυτά:
-«μῆλον Ἀρμενιακόν» – το βερύκοκκο.
-«μῆλον Ἠπειρωτικόν» – το ροδόμηλο
-«μῆλον Κυδώνιον» – το κυδώνι
-«μῆλον Περσικόν» – το ροδάκινο
-«μῆλον Μηδικόν» ή «μῆλον κίτριον» – το πορτοκάλι ή το λεμόνι.
-«μήλο του παραδείσου» – κοινή ονομασία του φυτού μούσα η κοινή.
Και τα ζώα με σφαιρικό σχήμα: μῆλον = πρόβατο, αίγα, βους (Ομ. Ὀδ. μ.301). Οι Ολλανδοί εξ αυτής της ελληνικής λέξεως λένε maal την νεαρά αγελάδα.
αρχαια μηλα πρωτη εμφανιση μηλου πριν 11.600.000 χρονια 11.000.000 πατριδα μηλων πληθυσμος της αγριομηλια παντοπωλειο λαικη αγορα εξημερωση μηλιας αγρωστωδων σιταρι ρυζι πρωτοι ανθρωποι χρηση αγρωστωδη αγρια δημητριακα αρχαιοι σποροι αυτογονιμοποιουμενα ετησια φυτα εδαφος ωριμα σοδεια 12.000 χρονων ανθρωπος συγκομιδη καλλιεργεια μηλιες, αναπαραγωγη πεσμενα σαπιο δενδρα γονεις ζωα σπορος επικονιαση απολιθωμα Ευρωπη Ασια, 11 11,6 εκατομμυρια αρχαιολογια μηλου 1η χιλιετια πΧ χωριο Tuzusai τουζουσαι βουνα Τιεν Σαν Τιενσαν Tian Shan Καζακσταν συγχρονο 10.000 – 4.000 8000 Δρομος του Μεταξιου υβριδισμος αγρια Σιβηρια Καυκασος γενετικη εξημερωμενη απομονωμενος σαμμαρντεντσια σαμαρντενκια σαμαρντεντσια κουεις Sammardenchia Cueis σαμαρδεκια Ουντινε Ιταλια, ανθρακα, 8.570 6570 7.684 5684 7η 6η 4η χιλιετια πΧ αναλυση καταγωγη νεολιθικη εποχη Ελβετια 4.160 3160 κινεζικο μαλακο επιδορπιο 2.000 Κινα υβριδιο Καζαχσταν 3η Μεση Ανατολη Πυρηνας 10ος Ιουδαια Σινα Νεγκεβ παραγωγη ευρωπαικη κλασσικη αρχαιοτητα εμβολιασμος εφευρεση εμβολιασμου Ρωμαιος συγγραφεας Πλινιος ο Πρεσβυτερος 1ος αποθηκευση δωματιο κυκλοφορια αερα, βορινο παραθυρο βορας στρωμα αχυρο χαλακι εισαγωγη Βορεια Αμερικη αποικοι 16ος – 17ος μχ αρχαιοβοτανολογια απολιθωμενο αρχαιολογια προγονος εξαφανισμενη μεγαπανιδα, γυρη καρπος κορυφαιες ανακαλυψεις 2019 καλλιεργουμενη αρχαιος ελληνας Θεοφραστος 3oς ελληνικη μυθολογια, Ηρακλής, αθλοι Ηρακλη αθλος Κηπος των Εσπεριδων Εσπεριδες χρυσα μηλα Δεντρο της Ζωης, ελληνιδα θεα διχονοια, ερις, εριδα δυσαρεσκεια προσκληση γαμος Πηλεας πηλευς Θετιδα θετις αντιποινα, γαμηλιο γλεντι χρυσομηλο τη Καλλιστη ομορφοτερη μηλον της εριδος θεες διεκδικηση ηρα, αθηνα Αφροδιτη αλεξανδρος Παρις Τροια επιλογη παραληπτρια Παρης δωροδοκια ταξιμο πιο ομορφη γυναικα του κοσμου Ωραια Ελενη, βασιλισσα της Σπαρτης χαρισμα σπαρη τρωικος πολεμος εμφυλιος ελληνων ιερο φρουτο αγαπη αποδοχη βαλλω εκουσα φιλω δεξαμενη παρθενια μεταδος νοω λαβουσα σκεψη ωρη ολιγοχρονιος προθυμια παρθενικη ηλικια βραχυβια ομορφια ωραιοτητα επιγραμμα Πλατωνας πλατων Αταλαντη, αγωνας δρομου, ανταγωνισμος μνηστηρας Ιππομενης Μελανιωνας, Μελανιων πονηρια δωρο αποσπαση προσοχη σκανδιναβικη σκανδιναβια Ιντουν απεικονιση θεοι αιωνια νεοτητα Βανιρ, ομαδα θεοτητων γονιμοτητα κελτες κελτικη αλλος Κοσμος υπερφυσικο Emain Ablach Εμαιν των μηλεων αβαλον θρυλος βασιλιας Αρθουρος ουαλικα Ynys Afallon υνυς αφαλλον αφαλον αφαλλον νησος των μηλων βιβλιο Γενεσις απαγορευμενος καρπος Εδεμ, δεντρο της γνωσης του καλου και του κακου λαρυγγας λαιμος ανδρας μηλο του Αδαμ λαικη αντιληψη απαγορευμενο φρουτα συσταση υδατανθρακες, βιταμινη C Α, διαιτητικες ινες, σιδηρος, ασβεστιο, φωσφορος, νατριο, καλιο, φυλλικο οξυ, βιοτινη, μηλικο οξυ παροιμια ημερα, γιατρος ιατρος προελευση μηλου συμβολο ειρηνη Νεοτερη εντα εργο 13ος Στουρλουσον Ομηρου Ιλιας Οδυσσεια Ησυχιος Ηροδοτος Αριστοφανης Θεοκριτος Διοσκοριδης Γαληνος Λουκιανος επιγραφη Λεβενα 2ος Δηλος κυκλαδων, κυκλαδες φυτα μηλον αρμενιακον αρμενιας αρμενια βερυκοκκο βερικοκο ηπειρωτικον ηπειρωτικο ροδομηλο κυδωνιον κυδωνι Περσικον περσικο περσιας περσια ροδακινο μηδικον μηδικο μηδια κιτριον κιτριο πορτοκαλι λεμονι του παραδεισου κοινη ονομασια ετυμολογια μηλου μουσα ζωα σφαιρικο σχημα προβατο, αιγα, κατσικα βους βοδι Ολλανδοι Ολλανδια Ολλανδικη γλωσσα ελληνικη λεξη maal νεαρα αγελαδα δωρικα αιολικα μαλον, βοιωτικα μειλον μειλο λατινικα malum / melum αρχαιοι ελληνες εκλεκτο ομορφο, σφαιρα δακρυ μαλα ρεοντι μαστοι μαστος βυζια στηθη στηθος κοπελα κοπελλα ειδος κολοκυθια σποριαγγειο ροδο αμυγδαλες, κυπελλο μηλοσχημο οφθαλμοι οιδημα πρηξιμο ματιων ματι ματια οφθαλμος θυρεοειδης χονδρος λεβηνας λεβην κρητης κρητη ελληνικη ποικιλια φιρικι, ορος Πηλιο Μαγνησιας, Πηλιον Μαγνησια μοναδικο ειδος
