Του Γιώργου Λεκάκη
Η Σικελία φιλοξενούσε ένα άγριο είδος ιπποειδούς, το Equus hydruntinus[1], από το Μέσο Άνω Πλειστόκαινο και μετά. – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι Σικελιας, ΕΔΩ. Αυτό το είδος, το οποίο κατοικούσε σε μεγάλο μέρος της νότιας Ευρώπης κατά το Ύστερο Πλειστόκαινο και το Πρώιμο Ολόκαινο, περιγράφηκε για πρώτη φορά από τον Regalia το 1907, με βάση τα λείψανα από την Grotta Romanelli στην Απουλία της Μεγάλης Ελλάδος / Κάτω Ιταλίας. Στην Ιταλία, έχει βρεθεί στο Λάτιο, το Αμπρούτσο, την Απουλία και ιδιαίτερα την Σικελία, η οποία φαίνεται να χρησίμευσε ως ένα από τα τελευταία ευρωπαϊκά καταφύγια του είδους, πριν από την τελική εξαφάνισή του στο Ύστερο Ολόκαινο. Η παρουσία του στο νησί διευκολύνθηκε από τις παγετώδεις περιόδους, που μείωσαν την στάθμη της θάλασσας, και δημιούργησαν χερσαίες γέφυρες μεταξύ της ιταλικής χερσονήσου και της Σικελίας. Συγκεκριμένα, η μείωση της στάθμης της θάλασσας κατά την β΄Περίοδο των Παγετώνων της Βούρμιας[2], φαίνεται να επέτρεψε την μετανάστευσή αυτου του αλόγου στην Σικελία, κατατάσσοντάς το μεταξύ της πανίδας του Συμπλέγματος του S. Teodoro-Pianetti. Η επακόλουθη άφιξη πανίδας από την ιταλική χερσόνησο, γνωστή ως πανιδικό Σύμπλεγμα Castello, κατά κάποιον τρόπο, σηματοδοτεί την εγκατάσταση του Equus hydruntinus κατά την προϊστορία του νησιού και τις αλληλεπιδράσεις του με τις ανθρώπινες κοινότητες που κατοικούσαν στην Σικελία. Στην πραγματικότητα, σε αντίθεση με τα λιγοστά λείψανα που εντοπίστηκαν στο Σύμπλεγμα S. Teodoro-Pianetti, πολλά οστά αυτού του ιπποειδούς έχουν ανακτηθεί από θέσεις της επιγραβετιας εποχής.
Κατά την μεσολιθική περίοδο, παρατηρούνται σποραδικές εμφανίσεις στο σύνολο της πανίδας από την Σπηλιά του Γενοβέζου στο Λεβάντσο, ίσως Equus hydruntinus. Ωστόσο, η χρονολόγηση αυτών των βραχογραφιών παραμένει ασαφής.
Στην νεολιθική περίοδο, δεν έχουν εντοπιστεί λείψανα που να αποδίδονται σαφώς στον Equus hydruntinus, με λίγες εξαιρέσεις που έχουν αναφερθεί από τα νεολιθικά επίπεδα στην Σπηλιά του Πράτισε (Λέτσε, Απουλία) και στην Σπηλιά Μούρα (Μινωόπολι, αποικία των Κρητών στην Απουλία). Όσον αφορά την Σικελία, δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για την επιμονή του είδους στην Νεολιθική εποχή. Παρ’ όλα αυτά, το θραύσμα ιπποειδούς από τα Μεγαρικά Υβλαία, το οποίο αρχικώς αναγνωρίσθηκε ως γάιδαρος, θα μπορούσε να εγείρει ενδιαφέρουσες πιθανότητες σχετικά με μια παρατεταμένη επιβίωση του Equus hydruntinus κατά το Ολόκαινο ή μια πιθανή πρόωρη εισαγωγή του Equus caballus.
Στην Σικελία, τόσο το άλογο, όσο και το γαϊδούρι, μαρτυρούνται με ασφάλεια από την Εποχή του Σιδήρου. Ωστόσο, ο Villari, αναφέρει τέσσερα λείψανα ιπποειδών (Equus sp. cfr. caballus) στο νεολιθικό σύνολο πανιδας της Ματρένσα, καθώς και ένα θραύσμα νεολιθικό από την αρχαία ελληνική πόλη Μέγαρα Υβλαία, πιθανώς μέρος λαβής εργαλείου, το οποίο αποδίδει σε γαϊδούρι (Equus asinus). Από την “Καλύβα” VI στην καστελουκιανή θέση του όρους Κασάλε, ο Villari καταγράφει δύο θραύσματα που αποδίδονται σε άλογο (Equus caballus). Όλα αυτά τα λείψανα ιπποειδών προέρχονται από μάλλον πρώιμες ανασκαφές που διεξήγαγε ο P. Orsi στις αρχές του 20ού αιώνα, εγείροντας έτσι ανησυχίες σχετικά με την χρονολογική και στρωματογραφική αξιοπιστία αυτών των ευρημάτων.
Νέα μελέτη ανέτρεψε προηγούμενες υποθέσεις, σχετικώς με το πότε έφθασαν για πρώτη φορά τα άλογα στο νησί της Σικελίας. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης σχετικά με την Σικελία και το αλογο, ΕΔΩ.
Μέχρι προσφάτως, οι αρχαιολόγοι επίστευαν ότι τα ζώα δεν ήταν παρόντα στο νησί, μέχρι τις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. Νέα έρευνα με επί κεφαλής τον αρχαιολόγο επιστήμονα του USF, D. Tanasi, δείχνει ότι τα άλογα όχι μόνον ζούσαν εκεί τουλάχιστον 1.000 χρόνια ενωρίτερα, δηλ. την 3η χιλιετία, π.Χ. αλλά αποτελούσαν επίσης αναπόσπαστο μέρος των τελετών της Σικελίας της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού.
Το όρος Politzello, στην κεντρική Σικελία, ανάμεσα στην Caltanissetta και τον Ακράγαντα, αποτελεί βασικό σημείο για την κατανόηση των ιθαγενών κοινωνιών της Εποχής του Σιδήρου και της αλληλεπίδρασής τους με τους αρχαίους Έλληνες. Η περιοχή κατοικείτο συνεχώς, από μόνιμο πληθυσμό, τουλάχιστον από τα μέσα του 11ου έως τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Η ακρόπολή του λειτουργούσε ως σημαντικό ιερό.
Σε στρατηγική τοποθεσία με θέα στην κοιλάδα του Άνω Πλατάνου, φιλοξενούσε κοινοτικές τελετουργίες, οι οποίες αποδεικνύονται σταθερές κατά την διάρκεια αρκετών αιώνων, από αναθηματικούς λάκκους, θυσίες ζώων και μεγάλους κυκλικούς πέτρινους περιβόλους ορθογώνιου και κυκλικού σχήματος. Αυτοί περιείχαν σπασμένα κεραμικά, λείψανα πανίδας και εκλεκτά αναθήματα, που αντανακλούσαν κύκλους εορτών και θυσιών. Εισαγόμενα και τοπικά αντικείμενα ελληνικού ρυθμού, μαρτυρούν περαιτέρω την διαπολιτισμική ανταλλαγή. Μετά από μια σύντομη παύση, ο χώρος επαναχρησιμοποιήθηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. για οικιακούς σκοπούς, χάνοντας τον ιερό του ρόλο.
Τα νέα στοιχεία προέρχονται από κεραμικά αγγεία, από τον οικισμό Castelluccian στο όρος Polizzello (στην Caltanissetta), όπου ο κ. Tanasi και οι συνάδελφοί του ανακάλυψαν ένα μεγάλο σύνολο κεραμικών αγγείων (παρακάτω φωτ.), συμπεριλαμβανομένων κυπέλλων, κανατών και μιας μεγάλης λεκάνης με βάθρο, που χρησιμοποιούνταν κατά την διάρκεια αρχαίων τελετών σπονδής.
Παραδόξως, η ανάλυση (proteomics και lipidomics) των οργανικών υπολειμμάτων στο εσωτερικό των θραυσμάτων κεραμικής ανίχνευσε μια σαφή βιομοριακή υπογραφή προϊόντων αλόγων, ιδιαίτερα αίματος ιπποειδών (serum albumin).
Τα υπολείμματα λιπιδίων υποστήριξαν περαιτέρω αυτήν την ερμηνεία, υποδεικνύοντας την παρουσία ζωικών λιπών και ουσιών φυτικής προέλευσης στα εν λόγω κεραμικά. Αυτά τα ευρήματα αλλάζουν σημαντικά τα υπάρχοντα μοντέλα εξημέρωσης, αξιοποίησης και διατροφικών πρακτικών αλόγων στην προϊστορική Σικελία, υποδηλώνοντας μια πολύ αρχαιότερη και πιο σύνθετη σχέση ανθρώπου-ίππου.
Ο κ. Tanasi πιστεύει ότι η μεγάλη λεκάνη ήταν κάποτε το κεντρικό σκεύος μιας κοινοτικής τελετής και περιείχε τρόφιμα με βάση το κρέας αλόγου, πιθανώς βραστό. Οι συμμετέχοντες στις τελετουργίες θα μάζευαν μερίδες σε μικρότερα αγγεία και θα τα κατανάλωναν ως μέρος της θρησκευτικής τελετής – ίσως προς τιμήν του Ιππίου Ποδεισώνος.
«Το να αποδείξουμε ότι οι ιθαγενείς της Σικελίας είχαν πρόσβαση σε άλογα 1.000 χρόνια πριν από αυτό που παραδοσιακώς πιστευόταν μέχρι σήμερα, έχει τεράστιες επιπτώσεις και αλλάζει ουσιαστικά τα υπάρχοντα μοντέλα εξημέρωσης, αξιοποίησης και διατροφικών πρακτικών των αλόγων», εδήλωσε ο κ. Tanasi.
Η ενσωμάτωση βιομοριακών δεδομένων ενισχύει την κατανόησή μας για τις διαπολιτισμικές αλληλεπιδράσεις, τις τελετουργικές συμπεριφορές και τις οικονομικές στρατηγικές στην κεντρική Μεσόγειο κατά την 3η χιλιετία π.Χ.
ΠΗΓΗ: D. Tanasi, κ.ά. «Unearthing prehistoric diets: First evidence of horse meat consumption in Early Bronze Age Sicily», Πανεπιστήμιο της Νότιας Φλόριντα (USF), https://doi.org/10.1371/journal.pone.0330772, PLOS One, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 29.8.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Tanasi D., κ,ά. «Stable isotope analysis of the dietary habits of a Greek community in Archaic Syracuse (Sicily): a pilot study», STAR: Science & Technology of Archaeological Research, 2017, 3(2):466-77.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Το Equus hydruntinus χαρακτηριζόταν από λεπτή σωματική διάπλαση και μακριά, λεπτά άκρα, κατάλληλα για τρέξιμο σε σκληρό, άνυδρο έδαφος. Η οδοντική του μορφολογία, που χαρακτηρίζεται από μειωμένους κοπτήρες και γομφίους, υποδηλώνει μια διατροφή προσαρμοσμένη στα ποώδη φυτά, που είναι τυπικά των στεπών. Το είδος ήταν ευρέως διαδεδομένο σε όλην την νότια και ανατολική Ευρώπη, με ευρήματα από την Ισπανία έως το Ιράν.
[2] Με την υπερθέρμανση του πλανήτη που ακολούθησε το τέλος του Τελευταίου Μέγιστου της Παγετώδους, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας απομόνωσε την Σικελία από την ιταλική χερσόνησο.
ΑΝΑΤΡΟΠΗ αλογα Σικελιας, αλογο ιππος αλογων διατροφη τελετουργια βραστο κρεας αλογου Λεκακης φαλλος Σικελια, αλογισιο κρεας τελετουργιες αγριο ειδος ιπποειδους, αγριο αλογο ειδη ιπποειδες Μεσο ανω Πλειστοκαινο νοτια Ευρωπη υστερο Πλειστοκαινο πρωιμο Ολοκαινο, πρωτη φορα Regalia 1907, λειψανα Grotta Romanelli σπηλαιο ρομανελλι ρομανελι Απουλια Ιταλια, Λατιο, Αμπρουτσο, ευρωπαικο καταφυγιο ειδη νησι παγετωνας σταθμη της θαλασσας, χερσαια γεφυρα ιταλικη χερσονησος μειωση Βουρμια περιοδο μεταναστευσή πανιδα Συμπλεγμα S. Teodoro-Pianetti αγιος θεοδωρος πιανετι πιανεττι Πανιδικο καστελο καστελλο Castello, εγκατασταση υδρουντιο υδρουντας υδρους οτραντο προιστορια νησος αλληλεπιδραση ανθρωπος κοινοτητα κατοικηση ιπποειδη επιγραβετια εποχη μεσολιθικη παλαιολιθικη Σπηλια του Γενοβεζου Γενοβεζος Λεβαντσο, βραχογραφια νεολιθικη νεολιθικο σπηλαιο Πρατισε Λετσε, σπηλια Μουρα μινωοπολις Μονοπολις, μινωοπολη Μονοπολη αρχαιοι κρητες κρητη θραυσμα Μεγαρικα Υβλαια, Μεγαρικη αποικια γαιδαρος, ονος ολοκαινο Equus caballus καβαλλος καβαλος Σιδηρου προιστορικο σικελικο Ματρενσα, αρχαια ελληνικη πολη Μεγαρα Υβλαια, λαβη εργαλειο Καλυβα VI καστελουκιανη Μοντε ορος Κασαλε, ανασκαφη ορσι Orsi 20ος αιωνας, χρονολογηση στρωματογραφια ευρημα πρωτο πρωτα αρχαιοτερο αρχαιοτερα αρχαιολογια ζωα 1η 2η 3η χιλιετια πΧ αρχαιολογος τελετη Πρωιμη Εποχη Χαλκου ορος πολιτσελο πολιτσελλο πολιτζελο πολιτζελλο Politzello, κεντρικη καλτανισετα Caltanissetta Ακραγαντας ακραγας Agrigento, κατανοηση ιθαγενεις κοινωνια ελληνες 11ος 5ος ακροπολη ιερο ακροπολις ιερον στρατηγικη τοποθεσια κοιλαδα ανω Πλατανος πλατανι κοινοτικη τελετουργια αναθηματικος λακκος, θυσια ζωων μεγαλος κυκλικος πετρινος περιβολος ορθογωνιο κυκλικο σχημα σπασμενα κεραμικα εκλεκτα αναθηματα, κυκλος εορτη θυσιες εισαγωγη αντικειμενα ελληνικου ρυθμου διαπολιτισμικη ανταλλαγη επαναχρηση οικια κεραμικο αγγειο οικισμος καστελουκιαν καστελουτσιαν Castelluccian μεγαλο συνολο κεραμικα αγγεια κυπελλο κανατα μεγαλη λεκανη βαθρο, σπονδη αναλυση πρωτεομικη proteomic lipidomic οργανικα υπολειμματα κεραμικη βιομοριακη υπογραφη προιον αιμα serum albumin λιπιδια ζωικα λιπη ουσια φυτικη ευρηματα εξημερωση αξιοποιηση διατροφικη πρακτικη αρχαιοτερη σχεση ανθρωπου ιππου τροφιμα μεριδα καταναλωση αλογισιου κρεατος θρησκευτικη βιομοριακη οικονομια Μεσογειος λεπτο λεπτη σωματικη διαπλαση μακρια λεπτα ακρα, τρεξιμο σκληρο ανυδρο εδαφος οδοντικη μορφολογια, οδοντες δοντι μειωμενος κοπτηρας γομφιος, ποωδη φυτα στεπα ανατολικη Ισπανια Ιραν υπερθερμανση του πλανητη τελευταιο Μεγιστο Παγετωδης, ανοδος
