Οι 5.500 χρόνων τάφοι, που έγιναν… εκκλησία του αγίου Ανδρέα… Και ο μινωικός Ιερός Ταύρος στην Σαρδηνία – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Η νεκρόπολη του Sant’Andrea Priu είναι ένας αρχαιολογικός χώρος, που βρίσκεται στην νότια πλευρά της εύφορης πεδιάδας της Αγίας Λουκίας, στον δήμο Bonorva στην επαρχία Sassari, της Σαρδηνίας στον 40^ο παράλληλο [40.4214°N 8.8469°E]. Το συγκρότημα, ένα από τα σημαντικότερα του νησιού: Αποτελείται από 20 «domus de janas» – Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Η νεκρόπολη βρίσκεται στο μπροστινό μέρος ενός βράχου, ύψους 10 μ. και μήκους 180 μ. (παρακατω φωτο)

Οι είσοδοι ευρίσκονται όλες σε ύψος λίγων μέτρων από το επίπεδο του εδάφους.[1] Το εσωτερικό τους είναι μια πιστή αναπαραγωγή των σπιτιών εκείνης της εποχής, με πολλές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες (δοκοί, υπέρθυρα, παραστάδες, κολώνες και περίμετρο επένδυσης ), τείνοντας να αναδημιουργήσει ένα περιβάλλον παρόμοιο με αυτό, όπου ο νεκρός είχε περάσει την ύπαρξή του – όπως οι νεκροπόλεις των ελληνικής καταγωγής Ετρούσκων – ΔΙΑΒΑΣΤΕ το ΕΔΩ.

Το συγκρότημα χρονολογείται στον λεγόμενο «Πολιτισμό Οζιέρι» της Τελικής Νεολιθικής (3500 – 2900 π.Χ.). Έγινε επίσης μερική χρήση και δομικές αλλαγές σε ορισμένους τάφους που συνεχίσθηκαν μέχρι τον Μεσαίωνα!

Τρεις από αυτούς είναι οι σημαντικότεροι, έχουν ιδιαίτερη σημασία, προκαλούν εντύπωση και έχουν υψηλό βαθμό διατήρησης:

• ο Τάφος του Αρχηγού[2] με τα 18 δωμάτιά του, έκταση περίπου 250 τ.μ. είναι ένας από τους μεγαλύτερους υπογείους τάφους της Μεσογείου! Το Domus 6 / Tomba del Capo είναι το πλέον  αξιοθέατο της νεκρόπολης.
• ο Τάφος σε Κυκλική Καλύβα[3] – Domus 5, και
• ο Τάφος σε Θαλάμο[4]. Το Domus 8 / Tomba a Camera, και το Domus 10, ευρίσκονται 85 μ. μακριά.

Οι υπόλοιποι:

• Τα Domus 1, 2 και 7 είναι μικροσκοπικά.
• Το Domus 3 αποτελείται μόνο από την είσοδο και έναν θάλαμο.
• Το Domus 4 κατεστράφη ολοσχερώς.
• Τα Domus 9, 11, 12, 13-15, ευρίσκονται σε ένα φαράγγι, διαθέτουν από έναν θάλαμο και έναν πλευρικό θάλαμο το καθ΄ένα.
• Τέλος, επάνω από την κορυφογραμμή υψώνεται ένας μοναδικός βραχοσχηματισμός (4,40 x 2,50 x 1,90 μ.) – λέγεται «Καμπαναριό» – αλλά είναι γνωστός ως «Ιερός Ταύρος», λόγω του σχήματός του που μοιάζει με το μεγάλο βοοειδές. Πολλοί το θεωρούν μνημειώδες μονολιθικο γλυπτό. Αλλά  τώρα είναι ακρωτηριασμένο… Προδίδει σχέση με Κρήτες μινωικής εποχής…  Και πράγματι είναι, λένε, προς τιμήν μιας ανδρικής θεότητας των προ-νουραγικών λαών…[5] Τέλος άλλοι λένε πως είναι ένα… απλό γλυπτό δημιούργημα της φύσης (- βλ. A. Taramelli).

ΤΩΡΑ, οι αρχαιολόγοι έχουν διερευνήσει τρεις προσφάτως νεοανακαλυφθέντες θαλαμωτούς τάφους – πέρα από τους παραπάνω 20 – λαξευτούς σε βράχο στο παραπάνω αρχαιολογικό συγκρότημα – νεκρόπολη της Σαρδηνίας. Η ομάδα αρχικώς εντόπισε τον Τάφο 18, ο οποίος αποτελείται από έναν διάδρομο και τρεις θαλάμους, στους οποίους βρέθηκαν αντικείμενα (τσεκούρι από πράσινο λίθο, αξίνες, θραύσματα οψιδιανού και ένα σφονδύλι ατράκτου). Ένας από τους θαλάμους διαθέτει μια κεντρική εστία σκαλισμένη σε ανάγλυφο. Ομοιάζει με την αίθουσα του θρόνου στην Κνωσό… (παρακατω φωτο).

Με πρόσοψη ένα κιόσκι, ο Τάφος 19 έχει έναν ορθογώνιο θάλαμο και ένα μικρότερο, πιο στρογγυλεμένο κελλί.

Ο Τάφος 20 έχει την πιο περίπλοκη διάταξη από τις τρεις κατασκευές, με έναν θάλαμο εισόδου που συνδέεται με δύο πλευρικά περάσματα που οδηγούν σε πολλά δωμάτια. Στον τοίχο ενός θαλάμου διατηρείται ακόμη μια ζωγραφισμένη διακοσμητική ταινία.

Οι ερευνητές αποκάλυψαν πλούσια ταφικά αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 30 κεραμικών λυχναριών, κανατων και πιάτων που χρονολογούνται από την ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, γεγονός που τους ώθησε να ονομάσουν αυτόν τον τάφο “Τάφο των Ρωμαϊκών Αγγείων”. Και οι τρεις τάφοι θα είναι ανοικτοί στο κοινό και οι ανασκαφές θα συνεχιστούν στην κάτω περιοχή του χώρου, όπου οι αρχαιολόγοι έχουν ήδη αποκαλύψει ερείπια ενός οικισμού ρωμαϊκών και πρώιμων μεσαιωνικών χρόνων.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». “Sardinia, three new Domus de Janas discovered in the archaeological complex of Sant’Andrea Priu”, Finestre sull’Arte, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΣΙΜΟΥ, 29.7.2025.

Βιβλιογραφια

• Spano, Catacombe di Sant’Andrea Abriu presso Bonorva, στο Bullettino Archeologico Sardo 11, II, 1856, σσ. 170–179.
• Taramelli, Fortezze, recinti, fonti sacre e necropoli preromane nell’agro di Bonorva, στο Monumenti Antichi dei Lincei, τ. XXXV, Roma 1919, συντ. 765–904.
• Malatesta, Il cosiddetto campanile della necropoli nuragica di S. Andria Priu (Bonorva), στο Rivista di scienze preistoriche, IX, 1954, σσ. 105–113.
• Lilliu, La civiltà dei Sardi: dal neolitico all’età dei nuraghi, Torino, ERI, 1975, σελ. 113.
• Santoni, Nota preliminare sulla tipologia delle grotticelle artificiali funerarie in Sardegna , στο Archivio storico sardo, II, 1976, σ. 3–49
• Zervos, Le civilization de la Sardaigne du debut de l’eneolithique à la fin de la période nouragique, Παρίσι, 1959 (traduzione e ristampa, Roma, 1980, Libreria Scientifica Internazionale, σελ. 246–257)
• Caprara, La necropoli di sant’Andrea Priu , Collana Sardegna Archeologica – Serie Guide e itinerari, 3, Sassari, 1983, εκδ. Carlo Delfino.
• Foschi, Bonorva (Sassari) Loc. S. Andrea Priu , στο I Sardi , Milano, Jaca Book, 1984, σ. 287–289.
• Deriu, L’insediamento umano medioevale nella curatoria di Costa de Addes, Sassari, Magnum, 2000; Κάλιαρι, Logus Mondi Interattivi, 2012.
• Deriu – S. Chessa, Meilogu , tomo II, Cargeghe, Documenta, 2014, scheda “Priu (Abriu o Frius)”.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ορισμένες από αυτές είναι δύσκολα προσβάσιμες (λόγω της αποκόλλησης ενός σημαντικού τμήματος του βράχου).

[2] O Τάφος του Αρχηγού έχει προθάλαμο ημικυκλικό χώρο 20 τ.μ.! Με οροφή διακοσμημένη με ανάγλυφες δοκούς. Ευρέθησαν πολυάριθμα προϊστορικά αναθήματα, όπως κυπελλα τελετουργικής λειτουργίας. Δύο χωμάτινοι λάκκοι – ταφές με καλυπτήριες πλάκες, ο καθ’ ένας 0,60 Χ 1,90 μ. Μέσα από ένα άνοιγμα (1,45Χ 2 μ.) διακοσμημένο με προεξέχουσες παραστάδες και επιστύλιο, εισέρχεται κανείς στο επόμενο δωμάτιο (30 τ.μ.) – το μεγαλύτερο δωμάτιο στο νεκρικο αρχοντικό. Η οροφή κυμαίνεται από ελάχιστο ύψος 2,75 μ. έως μέγιστο 3 μ. και στηρίζεται σε δύο κωνικούς κίονες με μέση διάμετρο 0,60 μ.

Σημαντικές αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν το 1969 έφεραν στο φως μεσαιωνικές επιγραφές και πρώιμες χριστιανικές τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, με γυναικείες μορφές, γιρλάντες και πουλιά. Η οροφή, ωστόσο, διατηρεί κομμάτια του αρχικού προϊστορικού σοβά, βαμμένου με κόκκινη ώχρα. Στο τέλος του δωματίου, ένα άνοιγμα (1,30 Χ 2,50 μ.) οδηγεί στο τελευταίο δωμάτιο, το οποίο χρησίμευε ως πρεσβυτέριο κατά τον Μεσαίωνα. Διαθέτει δύο κωνικούς κίονες που στηρίζουν την οροφή. Οι διαστάσεις του είναι 7,70 Χ 3,30 μ. Ακριβώς πέρα από την είσοδο, ακριβώς επάνω από το σημείο όπου βρισκόταν κάποτε η Αγία Τράπεζα κατά τον Μεσαίωνα, υπάρχει μια πηγή φωτός, σχεδιασμένη να λούζει τον λειτουργό με ένα είδος «θεϊκού φωτός» κατά τη διάρκεια των θρησκευτικών λειτουργιών! Η ορθογώνια καμινάδα (2,50 Χ 3 μ.), διέρχεται από έναν βράχο (πάχους 5 μ.)! Κάποτε υπήρχε εκεί μια ξύλινη κατασκευή για να προστατεύεται από την βροχή και το χιόνι. Η οροφή είναι πλούσια διακοσμημένη με γεωμετρικά μοτίβα όπως ρόμβους, βέλη, πουλια, και σταυροειδή σχέδια.

Αλλά γιατί ένας αρχαίος χώρος φέρει χριστιανικό όνομα; Κατά την Ρωμαϊκή και την Βυζαντινή περίοδο, μετετράπη σε πέτρινη εκκλησία. Επιχρίστηκε και τοιχογραφήθηκε αρκετές φορές. Το 1313 μ.Χ. ο επίσκοπος του Σορες, Γκ. ντι Φαρφάρα, τον αφιέρωσε στον άγιο Ανδρέα και τον μετέτρεψε σε πέτρινη χριστιανική εκκλησία…

Τοιχογραφίες της ρωμανικής σχολής εικονίζουν τον Ευαγγελισμό, την Επίσκεψη της Μαρίας στην Ελισάβετ, την Γέννηση του Ιησού, την Προσκύνηση των Μάγων, την Παρουσίαση του Ιησού στον Ναό, την Σφαγή των Αθώων, τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, τον Χριστό στον θρόνο (περιτριγυρισμένο από τους τέσσερις ευαγγελιστές, να υψώνει το χέρι και να ευλογεί)…

[3] Με μικρο ορθογώνιο προθαλαμο (1,70 Χ 0,80 μ.). Μέσα στον τάφο υπάρχει χωμάτινος λάκκος (1,90 x 0,60 x 0,70 μ.) που πιθανώς σκάφτηκε κατά την βυζαντινή περίοδο.

[4] Υπόγειος. Αποτελείται από μια σειρά μικρών και μεγάλων δωματίων, που φτάνουν σε ύψος έως και το 1,80 μ. Το κύριο δωμάτιο του τάφου είναι ορθογώνιο (4,70 Χ 3,05 μ.).

[5] κεφάλι ταύρου βρέθηκε και στο προ-νουραγικό συγκρότημα της Εποχής του Χαλκού, κοντά στο χωριό Biriai κοντα στην Oliena.

αρχαιοι 5.500 χρονων ταφοι, χριστιανικη εκκλησια αγιου Ανδρεα αρχαιος μινωικος Ιερος Τατρος αρχαια Σαρδηνια Λεκακης χρονια πριν ταφος, αγιος Ανδρεας μινωικα ιερα 5.000 μινωιτες νεκροπολη Sant’ Andrea Priu αρχαιολογικος χωρος, πεδιαδα Αγιας Λουκιας, δημος μπονορβα Bonorva επαρχια σασαρι Sassari Σαρδηνιας 40^ος παραλληλος αρχαιολογικο συγκροτημα, σημαντικοτερο νησι domus de janas μνημειο Παγκοσμιας Κληρονομιας ουνεσκο UNESCO νεκροπολις βραχος εισοδος πιστη αναπαραγωγη αντιγραφη σπιτι αρχιτεκτονικη δοκος υπερθυρο παρασταδα κολωνα επενδυση αναδημιουργια περιβαλλον νεκρος νεκροπολεις ελληνικη καταγωγη Ετρουσκοι Πολιτισμος Οζιερι τελικη Νεολιθικη 3500 – 2900 πΧ 4.900 δομη Μεσαιωνας ταφος του Αρχηγου δωματια εκταση μεγαλυτερος υπογειος ταφος της Μεσογειου αξιοθεατα Κυκλικη Καλυβα Θαλαμο μικροσκοπικος θαλαμος καταστροφη φαραγγι, μονοθαλαμος μοναδικος βραχοσχηματισμος Καμπαναριο σχημα βοοειδες μνημειωδες μονολιθικο γλυπτο αραχιοι κρητες μινωικη εποχη ανδρικη θεοτητα προνουραγικοι λαοι δημιουργημα φυση αρχαιολογια θαλαμωτος λαξευτος XVIII, διαδρομος θαλαμοι αντικειμενο τσεκουρι πελεκυς πρασινος λιθος, αξινα θραυσμα οψιδιανος οψιανος σφονδυλι ατρακτος κεντρικη εστια σκαλισμενη αναγλυφο κνωσος αιθουσα θρονου προσοψη κιοσκι, XIX ορθογωνιος στρογγυλεμενο στρογγυλο κυκλικο κελι κελλι XX περιπλοκη διαταξη κατασκευη περασμα δωματια τοιχος ζωγραφισμενη διακοσμητικη ταινια ζωγραφικη διακοσμηση ταφικα αντικειμενα, κτερισματα κεραμικο λυχναρι λυχνος κανατα πιατο ρωμαικη αυτοκρατορικη περιοδος ονομα Ρωμαικων Αγγειων ανασκαφες ερειπια οικισμος ρωμαικα πρωιμα μεσαιωνικα χρονια βιβλιογραφια σπανος κατακομβη Catacombe Abriu καστρο νουραγοι νουραγικος nuraghi, ζερβος zervos, ενεολιθικη eneolithique Costa de Addes ακτη του αδη αδης, Frius προθαλαμος ημικυκλικος αναγλυφη προιστορικα αναθηματα, κυπελλο τελετουργια λειτουργια χωματινος λακκος ταφη καλυπτηρια πλακα παρασταδες επιστυλιο, νεκρικο αρχοντικο οροφη κωνικος κιονας μεσαιωνικη επιγραφη χριστιανικη τοιχογραφι ααγιογραφια στρωμα, γυναικα γιρλαντα πουλι προιστορικος σοβας, κοκκινη ωχρα πρεσβυτεριο Μεσαιωνας κωνος αγια Τραπεζα πηγη φωτος, λειτουργος ιερεας θεικο φως θρησκευτικη ορθογωνια καμινάαδα ξυλινη γεωμετρικα μοτιβα ρομβος, βελος πτηνα, σταυροειδες σχεδιο σταυρος Βυζαντινη μετατροπη πετρινη επιχρισμα 14ος αιωνας 1313 μχ επισκοπος Σορες, Φαρφαρα, χριστιανικη χριστιανοι χριστιανισμος ρωμανικη Ευαγγελισμος Επισκεψη Μαρια παναγια Ελισαβετ, Γεννηση του Ιησου Προσκυνηση των Μαγων, μαγοι Παρουσιαση Ναος Σφαγη των Αθωων, ιωαννης ο Βαπτιστης Χριστος θρονος ευαγγελιστες, ευαγγελιστης, ευλογια ορθογωνιος βυζαντιο υπογειο κεφαλι ταυρου χωριο μπιριαι μπιριε Biriai ολιενα Oliena