Μια ταινία της δεκαετίας του 1980, με τον τίτλο «Και οι θεοί τρελλάθηκαν» του Ζ. Υς, την θυμάστε; Στην υπόθεση της ταινίας, ένα μικρό αεροπλάνο Τσέσνα πετά επάνω από μια περιοχή της Αφρικής και, ρίχνει ένα άδειο μπουκάλι coca-cola, αφού απόλαυσε το περιεχόμενο. Καθώς έπεφτε το μπουκάλι, βρήκε στο κεφάλι έναν ιθαγενή. Κοιτάει από εδώ, κοιτάει από ‘κεί, δεν βλέπει ποιος έριξε το θείο αντικείμενο. Κι αποφασίζει να βρει την άκρη του ορίζοντα, όπου κατοικούν οι θεοί για να τους το επιστρέψει… Λοιπόν, ο ιθαγενής της ταινίας ήταν μέλος μιας φυλής που μιλούσαν με click!
- ΣΧΟΛΙΟ Γ. Λεκάκη: Αυτός ο αγνός Αφρικανός ιθαγενής είχε μέσα του το δίκαιο αίτημα του επαναπατρισμού πολιτιστικών αγαθών!
Οι γλώσσες που περιλαμβάνουν clicks είναι εξαιρετικά σπάνιες παγκοσμίως και σχεδόν αποκλειστικώς εντοπίζονται στην Αφρική. Οι γηγενείς γλώσσες των λαών Khoisan στην νότια Αφρική, χαρακτηρίζονται από ισχυρά click‑φωνηματα, που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των συμφώνων τους. Για παράδειγμα, οι γλώσσες !Xóõ, Juǀʼhoan, Nǁng, Taa και άλλες περιλαμβάνουν δεκάδες έως και πάνω από 80 διαφορετικά clickφωνήματα.
Σε αυτές τις γλώσσες, τα clicks είναι σύμφωνα πλήρους νοηματικής λειτουργίας, όχι παραφωνήματα, ή ηχητικά εκφραστικά μέσα, ή ψευδίσματα. Στην νότια Αφρική, τα clicks συχνά εμφανίζονται στην αρχή των λέξεων (root‑initial) και είναι συχνά ο ακουστικός πυρήνας στο 70 % των λέξεων. Η προφορά γίνεται με την δημιουργία δύο κλεισιμάτων στο στόμα – ένα πίσω (υπερωικό ή γλωττιδικό) και ένα εμπροστινό (δόντια, πλευρικό ή υπερωικό), δημιουργώντας ένα κενό, που κατά την απότομη απελευθέρωση παράγει τον χαρακτηριστικό ήχο, μια μικρή έκρηξη αέρα, το click, ως ηχητική δομή ενός γράμματος.
Κοντινοί πληθυσμοί Bantu, όπως οι Xhosa και Zulu στη Νότια Αφρική, δανείστηκαν click-φωνήματα από τις Khoisan, κυρίως μέσω ιστορικής επαφής, γάμων και γλωσσικής επιρροής. Στο Xhosa υπάρχουν τρεις κύριες clicks:
- οδοντική (c),
- πλευρική (x) και
- αλβεολική (q)
και μπορούν να εμφανίζονται σε δεκάδες μορφές (nasal, aspirated κ.ά.). Το Xhosa έχει περίπου 18 click-σύμφωνα, ενώ γλώσσες, όπως οι Ju και Taa μπορεί να έχουν πάνω από 80 – 90.
Αντίστοιχα, η γλώσσα των Zulu χρησιμοποιεί τα ίδια τρία click, αλλά σε μικρότερο αριθμό λέξεων, συχνά δανεισμένες από Xhosa ή Khoisan. Παραδείγματα όπως η λέξη iqhawe (= ήρωας) δείχνουν την ενσωμάτωση clicks στο καθημερινό λεξιλόγιο.
Βόρεια και ανατολικά της νότιας Αφρικής, τρεις γλώσσες διασώζουν clicks σε μικρότερο βαθμό. Η Hadza και η Sandawe, που ομιλούνται στην Τανζανία, και η Dahalo στην Κένυα (μια κουσιτική γλώσσα), διατηρούν clicks σε συγκεκριμένες λέξεις – πιθανόν ως υπόλοιπα μιας παλαιότερης, πλέον εκτοπισμένης click‑ομιλούσας ομάδας. Στην περίπτωση της Dahalo, τα clicks εμφανίζονται σε περιορισμένο λεξιλόγιο, συνήθως σε ονόματα ή ειδικές έννοιες.
Ένα εντελώς ξεχωριστό παράδειγμα εκτός Αφρικής είναι ο τελετουργικός κώδικας Damin, που χρησιμοποιήθηκε από τον λαό Lardil στην Αυστραλία. Το Damin δεν ήταν κανονική ομιλουμένη γλώσσα, αλλά τελετουργική και περιλάμβανε clicks, συμπεριλαμβανομένου ενός τύπου με εξώθηση αέρα, και χρησιμοποιούνταν από περιορισμένο αριθμό ενηλίκων σε τελετές μύησης, π.χ. αναφέρεται ως μοναδική εξαίρεση στον κόσμο εκτός Αφρικής.
Οι λόγοι για την σχετική περιορισμένη διασπορά των clicks δεν είναι απόλυτα ξεκάθαροι. Μια νεότερη μελέτη προτείνει ότι ανατομικοί παράγοντες, όπως το μέγεθος της οστικής προεξοχής πίσω από τα δόντια (alveolar ridge), επηρεάζουν την ευχέρεια παραγωγής των click ήχων. Άλλα άτομα ίσως δυσκολεύονται περισσότερο στην δημιουργία κενού στο στόμα και στην εκπομπή click, κάτι που ενδεχομένως να εξηγεί γιατί τα clicks είναι γενετικά και γεωγραφικά περιορισμένα. Ωστόσο, η θεωρία δεν είναι οριστική – άτομα με διαφορετική ανατομία μπορούν να μάθουν clicks με εξάσκηση.
Σε κομβικές γλώσσες όπως ǂʼAmkoe και η διάλεκτος Gǀui των Khoe, το ηχητικό απόθεμα clicks είναι εξαιρετικά πλούσιο: η ǂʼAmkoe περιέχει έως 68 – 77 click consonants σε πέντε τύπους (bilabial, dental, alveolar, palatal, lateral), με πολλαπλές συνδηλώσεις φωνητικότητας και έκτασης. Η Gǀui διαθέτει έως 52 σύμπλοκα click με διαφορετικές συνδηλώσεις, με λεπτές διαφορές ανά σειρά και θέση της προφοράς.
Οι click φωνητικές αποτελούν πρόκληση για τους μη ντόπιους ομιλητές· απαιτούν περίπλοκες κινήσεις της γλώσσας, ακριβή συντονισμό στοματικών συμπιέσεων και εξαγωγή ήχου μέσω αρνητικής πίεσης. Για τους φυσικούς ομιλητές των click ‑γλωσσών είναι απλές και ενδογενείς.
Ορισμένοι ανθρωπολόγοι και γλωσσολόγοι υποστηρίζουν ότι οι click γλώσσες αντιπροσωπεύουν υπολείμματα ενός παλαιού ευρύτερου ομιλούντος πολιτισμού στην Αφρική, που αργότερα αντικαταστάθηκε ή ενσωματώθηκε από τους νεότερους αφρικανικούς πληθυσμούς. Οι περιορισμένες αυτές «νησίδες» click ομιλητών σήμερα εντοπίζονται όπου υπήρξε μακροχρόνια επιβίωση ή απομόνωση. Άλλες θεωρίες εξετάζουν κοινωνικές πρακτικές γραφής, όπως η γλωσσική απαγόρευση (isihlonipho) στην Xhosa / Zulu όπου clicks εισήχθησαν για αποφυγή λέξεων – ταμπού.
Ενδεικτικά, οι click-γλώσσες έχουν υιοθετήσει το λατινικό αλφάβητο, ήδη από τον 19ο αιώνα, μόνο που πολλά σύμφωνα προφέρονται με click! Έτσι:
- το C προφέρεται με οδοντικό τρόπο ως «τσ» – τσιτακισμός.
- το L προφέρεται παρειακά πλευρικά ως “χλ” περίπου.
- Το Χ σαν το “κλ” κλίνοντας το μάτι!
- Το P ως διπλοχειλικό με το να φουσκώσουν το στόμα με κλειστά χείλη και να θέλουμε να πούμε “πα”, κλπ.
Οπότε η Coca cola προφέρεται ως «Τσοτσα τσοχλα».
Συνοψίζοντας:
- οι click γλώσσες ανήκουν σε μια σπάνια και πολύ συγκεκριμένη γεωγραφική ζώνη, με βαθειά ιστορική και πολιτισμική σημασία.
- Ενεργό ρόλο διατηρούν οι Khoisan, λαοί στην Νότια Αφρική,
- γύρω από την Τανζανία επιβιώνουν περιορισμένα clicks, μέσω των Sandawe και Hadza,
- η Dahalo στην Κένυα διασώζει ίχνη τους, και
- μία τελετουργική register στην Αυστραλία, το Damin, ήταν η μόνη εξαίρεση εκτός Αφρικής.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 5.8.2025.
αρχαιες γλωσσες κλικ αρχαια γλωσσα κλικς Νικολοπουλος κινηματογραφικη ταινια 1980, Και οι θεοι τρελαθηκαν αεροπλανο Τσεσνα Αφρικη αδειο μπουκαλι coca cola, κοκα κολα cocacola, κοκακολα κεφαλι ιθαγενης θειο αντικειμενο ακρη του οριζοντα, οριζοντας ουρανος κατοικια θεων θεοι επιστροφη επαναπατρισμος ιθαγενης φυλη click γλωσσες clicks εξαιρετικα σπανιες γηγενεις λαοι λαος κουασαν κοισαν κουαζαν κοιζαν Khoisan νοτια clickφωνηματα, συμφωνο Xoo, ξοο χοο ξου χου Juhoan, γιουχοαν Nng, ενενγκ Taa ταα clickφωνημα κλικφωνημα κλικφωνηματα νοηματικη λειτουργια παραφωημα ηχητικο εκφραστικο μεσον ψευδισμα νοτιος αρχη λεξη root initial ακουστικη λεξεις προφορα κλεισιμο στομα υπερωικο γλωττιδικο δοντι, πλευρικο κενο, αποτομη απελευθερωση χαρακτηριστικος ηχος, εκρηξη αερα, αερας ηχητικη δομη γραμματα γραμμα πληθυσμος μπαντου Bantu, ξοσα ξοζα Xhosa ζουλου Zulu ιστορια επαφη γαμος γλωσσικη επιρροη οδοντικο πλευρικο αλβεολικο q μορφη νασαλ nasal, aspirated clickσυμφωνα, clickσυμφωνο κλικσυμφωνα, κλικσυμφωνο γιου Ju iqhawe ικαβε ηρωας ενσωματωση καθημερινο λεξιλογιο χαντζα Hadza σανταβε Sandawe, ομιλια Τανζανια, νταχαλο Dahalo Κενυα κουσιτικη παλαιοτερη εκτοπισμενη ομιλουσα ομαδα ονομα ειδικη εννοια τελετουργικος κωδικας Damin, νταμιν χρηση λαος λαρντιλ Lardil Αυστραλια κανονικη ομιλουμενη γλωσσα, τελετουργικη τελετουργια εξωθηση τελετη μυησης, μμυηση μοναδικη εξαιρεση διασπορα ανατομια μεγεθος οστικη προεξοχη δοντια alveolar ridge ευχερεια παραγωγη ηχων ατομα δυσκολια εκπομπη γενετικη εξασκηση κομβικη Amkoe αμκοε διαλεκτος Gui γκουι κοε Khoe, ηχητικο αποθεμα bilabial, dental, alveolar, palatal, lateral συνδηλωση φωνητικοτητα εκταση φωνη συμπλοκο διαφορα προφορα φωνητικη προκληση ομιλητης περιπλοκες κινησεις ακριβης συντονισμος στοματικη συμπιεση εξαγωγη ηχου αρνητικη πιεση φυσικος ομιλητες clickγλωσσα κλικγλωσσα απλη ενδογενης ανθρωπολογια γλωσσολογια υπολειμμα πολιτισμος αφρικανικος αντικατασταση ενσωματωση αφρικανικη πληθυσμοι περιορισμος επιβιωση απομονωση κοινωνικη πρακτικη γραφη γλωσσικη απαγορευση isihlonipho λογοκρισια αποφυγη ταμπου λεξεις λατινικο αλφαβητο, 19ος αιωνας μχ γραμμα C οδοντικος τροπος τσιτσακισμος L παρειακο πλευρικο Χ ματι P διπλοχειλικο φουσκωμα κλειστα χειλη Τσοτσατσοχλα σπανια πολιτισμικη σημασια
