Ο οικισμός, στον οποίο ανήκει το νεκροταφείο, βρισκόταν στον λόφο του μεταγενέστερου βυζαντινού κάστρου, που συνδυάζει τα φυσικά πλεονεκτήματα της άμυνας και εξασφαλίζει στους κατοίκους προσβασιμότητα σε πόσιμο νερό από ρέοντα χείμαρρο στις υπώρειες του.
Στην θέση Παλιό Γυναικόκαστρο του Κιλκίς 57 χλμ. ΒΔ. της Θεσσαλονίκης, ανασκάφηκε νεκροταφείο της Εποχής Σιδήρου (12ος – 9ος / 8ος αι. π.Χ.). Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η καθολική, σχεδόν, χρήση του εθίμου της καύσης των νεκρών, έναντι της περιορισμένης χρήσης του ενταφιασμού.
Η ανιχνεύσιμη διαδικασία του τελετουργικού της ταφής, περιλάμβανε την καύση του νεκρού, τα υπολείμματα της οποίας συγκεντρώνονταν σε αγγεία (τεφροδόχα) και την εναπόθεσή τους μέσα σε λίθινους οικογενειακούς περιβόλους διαμέτρου 3 μ. περίπου.
Οι περίβολοι καλύπτονταν με λιθοσωρό, στην μορφή μικρών τύμβων. Η επάλληλη και μακρόχρονη χρήση των περιβόλων διατάραξε τα αρχικά τους όρια με αποτέλεσμα την δημιουργία ενός ενιαίου τυμβόσχημου λιθοσωρού. Στα όρια του τυμβόσχημου πυρήνα, εντοπίσθηκαν ενταφιασμοί σε κιβωτιόσχημους τάφους και σε πιθάρια. Οι σχέσεις κοινωνικής συνοχής, που αποκαλύπτονται από την μακραίωνη και συνεχή χρήση του ταφικού χώρου, υποδηλώνουν ένα ομοιογενές κοινωνικό ιστό, χωρίς διαφοροποιήσεις ή μεταβολές στην σύνθεση της τοπικής κοινότητας.
Αξιοσημείωτο στοιχείο του νεκροταφείου, είναι επίσης η παρουσία στα ΒΔ. του τύμβου, ενός στρώματος με έντονα υπολείμματα στάχτης και οστών, το οποίο πιθανότατα πρέπει να σχετισθεί με χώρο διεξαγωγής νεκρικών εθιμικών τελετουργιών.
Στην πολυπληθή ομάδα των τεφροδόχων συγκαταλέγονται αμφορείς, οπισθότμητες οινοχόες, φιάλες και κάνθαροι, με τεχνικές διακόσμησης, που επιβιώνουν από την ύστερη Εποχή Χαλκού, όπως η εγχάρακτη, η εμπίεστη, η ονυχωτή με σαφείς επιδράσεις βορειότερων προτύπων, ενώ η παρουσία της νοτιότερης γραπτής διακόσμησης είναι ισχνότερη. Το κτερισματικό υλικό περιορίζεται σε ενδεικτικά του φύλου των νεκρών αντικείμενα, κυρίως σιδερένια όπλα και χάλκινα κοσμήματα, τα οποία είχαν τοποθετηθεί στο εσωτερικό των τεφροδόχων. Η ποικιλία και ο αριθμός τους αντικατοπτρίζει το βιοτικό επίπεδο, τις σχέσεις και τις επαφές της κοινωνίας του Γυναικοκάστρου με σύγχρονούς της οικισμούς.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, Θ. Σαββοπούλου, ΕΦΑ ΚΙΛΚΙΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.5.2014.
Το νεκροταφείο των τύμβων στο Παλαιό Γυναικόκαστρο, το οποίο χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή Σιδήρου, αποκαλύφθηκε σε σωστικές ανασκαφικές έρευνες των δεκαετιών του 1980 και 1990 από την αρχαιολόγο Θ. Σαββοπούλου. Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε καύσεις σε 542 τεφροδόχα αγγεία, τα οποία τοποθετούνταν σε κυκλικούς περιβόλους που καλύπτονταν από λιθοσωρούς και είχαν πιθανότατα την μορφή τύμβων.
Μέσα στα αγγεία, στους τάφους και στα πιθάρια, είχαν τοποθετηθεί κτερίσματα, που συνόδευαν τους νεκρούς στο αιώνιο ταξείδι τους. Σιδερένια όπλα, αιχμές δοράτων, ξίφη και μαχαιρίδια στους άνδρες-πολεμιστές και χάλκινα κοσμήματα στις γυναίκες. Η ποσότητα και το είδος των κτερισμάτων προφανέστατα απηχεί την οικονομική κατάσταση και την θέση των νεκρών στις τοπικές κοινωνίες. Μεταξύ των κτερισμάτων αξιοσημείωτη είναι η παρουσία χάλκινων διπλών πελέκεων και μικρών περιάπτων. Η εμβληματική μορφή τους ώθησε μελετητές να προσδώσουν, σε μια προσπάθεια ερμηνείας, όχι μόνο διακοσμητικό, αλλά και θρησκευτικό, κοινωνικό ή αποτροπαϊκό συμβολισμό. Σε ορισμένους τάφους βρέθηκαν χρυσά ρομβόσχημα ελάσματα με έκτυπη διακόσμηση, τα λεγόμενα «επιστόμια», τα οποία τοποθετούνταν στο στόμα του νεκρού. Εντοπίστηκαν, επίσης, 85 ενταφιασμοί σε κιβωτιόσχημους τάφους και πιθάρια.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΚΙΛΚΙΣ.
Το Κάστρο Γυναικόκαστρο
Το χωριό Γυναικόκαστρο – 15 χλμ. ΝΔ. του Κιλκίς – ευρίσκεται στον 40ό παράλληλο [40°56′59″N 22°44′43″E]. Το ιστορικό κάστρο εποπτεύει μια περιοχή μεταξύ των ποταμών Εχέδωρου (κακώς λεγομένου Γαλλικού)και Αξιού. Ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο, το 1328-1341. Ήταν ισχυρότατο φρούριο γι’ αυτό διέμεναν σε αυτό βυζαντινοί αξιωματούχοι. Γνωστό και από τους δυναστικούς αγώνες του Ιωάννη Καντακουζηνού και των εμφυλίων πολέμων του 1341. Εδώ κατέφυγε το καλοκαίρι του 1342 ο διοικητής Θεσσαλονίκης, πρωτοστράτωρ Θεόδωρος Συναδηνός, με 1.000 αριστοκράτες, λόγω της λαϊκής εξέγερσης των Ζηλωτών. Και ο Καντακουζηνός με τους στρατιώτες του. Το 1384 ο Γαζή Εβρενός, εκυρίευσε – μετά τας Σέρρας – την Δράμα, το Μοναστήρι, το Γυναικόκαστρο και το Κάστρο του Αγίου Βασιλείου, το οποίο και κατέστρεψε.
Το κάστρο κείται σε φυσικό απόκρημνο λόφο, σε υψόμετρο 200 μ. Στο δυτικό τμήμα, εντός των τειχών του, υπάρχει μνημειώδες πηγάδι, διαμέτρου 2 μ. και βάθους 28 – 70 μ. Από τον βυθό του πηγαδιού, λένε, υπήρχε στοά εξόδου, η οποία κατέληγε σε παρακείμενο χείμαρρο. Πιθανόν για να προμηθεύονταν πόσιμο νερό κατά τις περιόδους πολιορκίας. Οι Έλληνες από την συνοικία Καραούλι, έφυγαν το 1907, λόγω των βιαιοτήτων των Βουλγάρων. Πολλοί εγκαταστάθηκαν στο Ζευγολατειό Κορινθίας. Στο χωριό ήλθαν το 1922 Πόντιοι και Καυκάσιοι Έλληνες, πρόσφυγες από τα χωριά του Καρς του Πόντου (Πεπερέκ και Τοροσκώφ της περιοχής Αρνταχάν), από την Αργυρούπολη Πόντου και 40 οικογένειες από τις Σέρρες. – ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”.
Το περίβλεπτο βυζαντινό φρούριο του Γυναικόκαστρου ιδρύθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο, μεταξύ των ετών 1328 – 1341, με σκοπό να ενισχύσει την βόρεια άμυνα της συμβασιλεύουσας Θεσσαλονίκης. Η ονομασία του, σύμφωνα με τον λόγιο αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό, οφείλεται στα ισχυρά του τείχη, που καθιστούσαν δυνατή την υπεράσπισή του ακόμη και από γυναίκες. Το 1342, μετά τη βραχύβια δημοκρατία που επιβλήθηκε στην Θεσσαλονίκη με το κίνημα των Ζηλωτών, προσέφερε καταφύγιο στους αριστοκράτες Θεσσαλονικείς και στον επί κεφαλής τους, διοικητή της πόλης, Θ. Συναδηνό.
Το φρούριο έχει εμβαδό περίπου 25 στρ. και περίμετρο τειχών 614 μ. Η είσοδος σε αυτό γινόταν από δύο πύλες, μία κύρια, μη σωζόμενη σήμερα, στην ΝΑ. πλευρά, και μία πυλίδα που οδηγούσε στην ακρόπολη. Η ακρόπολη βρίσκεται στο ΒΑ. τμήμα του φρουρίου και στο υψηλότερο σημείο της έχει διώροφο (;) πύργο, με παρεκκλήσιο στον όροφο, από το οποίο προέρχεται θραύσμα κτητορικής επιγραφής με το μονόγραμμα των Παλαιολόγων, και δίδυμη δεξαμενή στο ισόγειο, σωζόμενη ως σήμερα.
Η άγνωστη ηρωίδα Μαρουλία
Το φρούριο καταλήφθηκε, όπως και ο υπόλοιπος μακεδονικός χώρος, από τους Οθωμανούς περί το 1383 – 1389. Η λαϊκή παράδοση κατέγραψε τον μύθο της εκπόρθησής του στην ιστορία της Μαρουλίας, της γυναίκας του διοικητή, που έπεσε μαχόμενη, υπερασπίζοντας το κάστρο , από τους Οθωμανούς. Το όνομα του Γυναικοκάστρου διασώθηκε στην τουρκική του μετάφραση ως «Αβρέτ Χισάρ», ονοματοδοτώντας την διοικητική περιφέρεια (βιλαέτι) της Κεντρικής Μακεδονίας έως και τις αρχές του 20ού αιώνα. Από τις αρχές του 17ου αιώνα οδηγήθηκε σταδιακά σε παρακμή, μετά την μεταφορά της εμποροπανήγυρης, που έως τότε διεξαγόταν σε αυτό, στην ανερχόμενη οικονομικά κωμόπολη του Κιλκίς.
Στους πρόποδες του λόφου σήμερα είναι ορατά τα λείψανα ενός μικρού μεγέθους λουτρού πρώιμων οθωμανικών χρόνων και μιας τρίκλιτης βασιλική του 1835, με μεσοβυζαντινά γλυπτά μέλη στην τοιχοποιία της. Στην σύγχρονη εποχή η βασιλική αφιερώθηκε αυθαίρετα στον Γυναικοκαστρίτη νεομάρτυρα άγιο Ιωάννη Νάννο (+1802). Στο Παλαιό Γυναικόκαστρο σήμερα κατοικούν πρόσφυγες που ήρθαν από την περιοχή του Εύξεινου Πόντου το 1924, καθώς και λίγες οικογένειες Σαρακατσάνων.
Το Γυναικόκαστρο, έχει και υδατοδεξαμενή χωρητικότητας 176 κ.μ. Αποτελεί μοναδικό δείγμα βυζαντινής οχυρωματικής τέχνης.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΚΙΛΚΙΣ. Γ. Λεκακης «Συχγρονης Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.5.2015.
Ανάδειξη
Η υπουργος Πολιτισμού, Λ. Μενδώνη, εγκαινίασε το έργο φωτισμού και μακροανάδειξης του Βυζαντινού Φρουρίου Γυναικοκάστρου, ενός από τα σημαντικότερα μνημεία της βυζαντινής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, στη Βόρεια Ελλάδα. Το έργο υλοποιήθηκε με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κιλκίς, με την υποστήριξη του Δήμου Κιλκίς και της Αναπτυξιακής Κιλκίς (ΑΝΚΙ) και περιλαμβάνει την εγκατάσταση φωτισμού ασφαλείας, κατά μήκος της διαδρομής πρόσβασης, φωτισμού ανάδειξης των τειχών και της ακρόπολης, τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων, παραγωγή έντυπου και ψηφιακού υλικού, έκδοση καταλόγων σε γραφή braille, τη δημιουργία QR cards για ψηφιακή ξενάγηση και την ανάπτυξη της ιστοσελίδας www.frouriogynaikokastrou.gr.
Κατά τον χαιρετισμό της, η κ. Μενδώνη δήλωσε: «Με ιδιαίτερη χαρά βρισκόμαστε σήμερα εδώ για να αποδώσουμε στο κοινό το αναδεδειγμένο και φωτισμένο Γυναικόκαστρο, ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά οχυρά του 14ου αιώνα, το οποίο δημιουργήθηκε για να ενισχύσει την άμυνα της Θεσσαλονίκης, ως συμβασιλεύουσας. Το Γυναικόκαστρο αποτελεί τοπόσημο για την περιοχή και σύμβολο αντίστασης, συνδεδεμένο με τη λαϊκή παράδοση και την ηρωική μορφή της Μαρουλίας. Η στενή σχέση του μνημείου με την τοπική κοινωνία κατέστησε υποχρέωση του Υπουργείου Πολιτισμού την προστασία και ανάδειξή του, όχι μόνο ως αρχαιολογικού χώρου, αλλά και ως στοιχείου συλλογικής ταυτότητας και ιστορικής μνήμης. Σήμερα, αποδίδοντας το Γυναικόκαστρο στο κοινό, δια των υπηρεσιών του, το Υπουργείο Πολιτισμού συμβάλλει όχι μόνο στην παιδεία των κατοίκων και των επισκεπτών αλλά και στην αναπτυξιακή προοπτική των τοπικών κοινωνιών. Η Κυβέρνηση, με την καθοδήγηση του Πρωθυπουργού Κ. Μητσοτάκη, έχει θέσει ως στρατηγική προτεραιότητα τη δημιουργία πολιτιστικών υποδομών, σε όλη την επικράτεια, αναγνωρίζοντας ότι ο πολιτισμός αποτελεί ισχυρό μοχλό ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής. Το Υπουργείο Πολιτισμού, υλοποιώντας σήμερα περισσότερα από 850 έργα συνολικού προϋπολογισμού 1,3 δισεκ. ευρώ, αποδεικνύει ότι ο πολιτισμός είναι κοινωνικό αγαθό, εργαλείο κοινωνικής συνοχής, αλλά και μοχλός βιώσιμης ανάπτυξης. Το Γυναικόκαστρο είναι μία ψηφίδα στον πολιτιστικό και τουριστικό χάρτη του Κιλκίς. Η περιοχή, που τα προηγούμενα χρόνια δεν έτυχε της ανάδειξης που της αναλογεί, αποκτά πλέον δυναμική πολιτιστικού και τουριστικού προορισμού, χάρη στη συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού δια της Εφορείας Αρχαιοτήτων, του Δήμου Κιλκίς και της Αναπτυξιακής Κιλκίς». – ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.9.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Τσαμαντουρίδης Π. Γ. “Το Βυζαντινό Κάστρο (Αβρέτ Χισάρ) Παλαιό Γυναικόκαστρο Κιλκίς”, εκδ. Μαχητής, Κιλκίς, 2002.
παλαιο Παλιο Γυναικοκαστρο Κιλκις Μακεδονιας ανασκαφη αρχαιο νεκροταφειο 3.200 χρονων αρχαια Μακεδονια ανασκαφες 1200 πχ χρονια πριν αρχαιολογος Σαββοπουλου αρχαιος οικισμος, λοφος βυζαντινο καστρο φυσικα πλεονεκτηματα αμυνα κατοικοι ποσιμο νερο χειμαρρος Θεσσαλονικη εποχη σιδηρου 12ος – 9ος / 8ος αιωνας εθιμο καυση νεκρων, ενταφιασμος τελετουργικο ταφης, νεκρου υπολειμματα αγγειο τεφροδοχος λιθινος οικογενειακος περιβολος περιβολοι λιθοσωρος τυμβος τυμβοσχημος ενταφιασμοι κιβωτιοσχημος ταφος πιθαρι κοινωνικη συνοχη χρηση ταφικος αρχαιολογικος χωρος ομοιογενης κοινωνικος ιστος κοινοτητα στρωμα σταχτη οστα νεκρικα εθιμα τελετουργια τεφροδοχα αμφορεας, οπισθοτμητη οινοχοη φιαλη κανθαρος τεχνικη διακοσμηση υστερη χαλκου εγχαρακτη, εμπιεστη, ονυχωτη επιδραση προτυπο γραπτη κτερισμα υλικο φυλο νεκρος αντικειμενο σιδερενια οπλα χαλκινο κοσμημα κοσμημοτοποια βιοτικο επιπεδο, κοινωνια Πρωιμη σωστικες 1980 1990 20ος μΧ αρχαιολογια καυσεις αγγεια, κυκλικος κτερισματα, Σιδερενιο οπλο, αιχμη δορατος δορυ ξιφος μαχαιριδιο ανδρας πολεμιστης κοσμηματα γυναικα οικονομικη κατασταση νεκροι χαλκινος διπλος πελυκυς περιαπτο εμβληματικη μορφη διακοσμητικο θρησκευτικο, κοινωνικο αποτροπαικο συμβολισμος χρυσο ρομβοσχημα ελασμα ρομβος εκτυπη επιστομιο στομα 40ος παραλληλος ποταμος εχεδωρος Γαλλικος Αξιος φυσικος αποκρημνος λοφος, μνημειωδες πηγαδι, βυθος στοα εξοδου, πολιορκια ελληνες συνοικια Καραουλι, 1907, βιαιοτητες Βουλγαρων Βουλγαροι Βουλγαρια Ζευγολατειο Ζευγολατιο Κορινθιας Κορινθια χωριο 1922 Ποντιοι Καυκασιοι προσφυγες χωρια Ποντου Πεπερεκ Τοροσκωφ Αρνταχαν Αργυρουπολη Αργυρουπολις Σερρες Τσαμαντουριδης Βυζαντινο βυζαντιο Αβρετ Χισαρ ιδρύση αυτοκρατορας Ανδρονικος Γ Παλαιολογος, 14ος 1328 – 1341 ισχυροτατο φρουριο βυζαντινοι αξιωματουχοι δυναστικοι αγωνες Ιωαννης Καντακουζηνος εμφυλιος πολεμος 1342 διοικητης Θεσσαλονικης, Θεσσαλονικη πρωτοστρατωρ πρωτοστρατορας Συναδηνος, αριστοκρατες, λαικη εξεγερση Ζηλωτες στρατιωτες 1384 Γαζη Εβρενος, Σερραι Δραμα, Μοναστηρι, Αγιου Βασιλειου, καταστροφη Αγιος Βασιλειος υπουργος Πολιτισμου Μενδωνη, Βυζαντινο Φρουριο Γυναικοκαστρου, σημαντικοτερα μνημεια βυζαντινη οχυρωματικη αρχιτεκτονικη Βορεια Ελλαδα Εφορεια Αρχαιοτητων Κιλκις, Δημος Κιλκις σημαντικοτερα βυζαντινα οχυρα καστρα 14ος αιωνας μχ αμυνα Θεσσαλονικης, συμβασιλευουσα τοποσημο συμβολο αντιστασης, λαικη παραδοση ηρωικη μορφη ηρωιδα ηρωισσα Μαρουλια ελληνιδες γυναικες ηρωιδες μνημειο αρχαιολογικος χωρος συλλογικη ταυτοτητα ιστοριη μνημη παιδεια κατοικοι αναπτυξη τουρισμος πολιτιστικες υποδομες πολιτισμος κοινωνικο αγαθο αγνωστη αγνωστες αρχαια τεφροδοχοι πολη Παλιο νεκροταφειο τυμβοι Πρωιμη Εποχη Σιδηρου σωστικες ανασκαφικες καυσεις τεφροδοχα αγγεια περιβλεπτο βυζαντιο καστρο αυτοκρατωρ Ανδρονικος Γ Παλαιολογος, δημοκρατια κινημα των Ζηλωτων, Ζηλωτες καταφυγιο αριστοκραια Θεσσαλονικεις Συναδηνος πυλες, πυλιδα ακροπολις διωροφος πυργος, παρεκκλησιο θραυσμα κτητορικη επιγραφη μονογραμμα Παλαιολογων, Παλαιολογοι διδυμη δεξαμενη μακεδονικο οθωμανοι λαικη παραδοση θρυλος εκπορθηση ιστορια διοικητης τουρκικη Αβρετ Χισαρ βιλαετι Κεντρικη 20ος 17ος παρακμη μεταφορα εμποροπανηγυρη, εμποροπανηγυρις πανηγυρι πανηγυρις κωμοπολη λουτρο οθωμανικο τρικλιτη βασιλικη μεσοβυζαντινη γλυπτικη τοιχοποιια γυναικοκαστριτης νεομαρτυρας αγιος Ιωαννης Ναννος προσφυγες ποντιοι Ευξεινος Ποντος 1924, σαρακατσανοι υδατοδεξαμενη
