Του δύτη Κώστα Θωκταρίδη
Η συνθηκολόγηση της Ιταλίας στις 8.9.1943, άνοιξε τον ασκό του Αιόλου στο Αιγαίο, καθώς οι Γερμανοί ήταν αποφασισμένοι να αναλάβουν τον έλεγχο των Δωδεκανήσων από τους Ιταλούς ενώ δεν ήταν διατεθειμένοι να επιτρέψουν την παρουσία συμμαχικών στρατευμάτων στα νησιά του Αιγαίου.
Στα τέλη Σεπτεμβρίου, οι Βρετανοί πληροφορήθηκαν για τη συγκέντρωση γερμανικών αποβατικών σκαφών στα λιμάνια του Πειραιά και της Κρήτης και την φόρτωση στρατευμάτων και εφοδίων, με προφανή προορισμό τα Δωδεκάνησα.
Το HMS TROOPER υπό τον Υποπλοίαρχο J. S. Wraith, απέπλευσε από την Βηρυτό για την όγδοη επιθετική περιπολία στις 26 Σεπτεμβρίου και διατάχθηκε να καταπλεύσει στο Αιγαίο. Την ίδια στιγμή όμως η γερμανική ναρκοθέτιδα DRACHE εκτελούσε ναρκοθέτηση στο Ικάριο Πέλαγος.
Η τελευταία ειδική αποστολή
Στον Κυβερνήτη του υποβρύχιου εκτός από την επιθετική περιπολία στο Αιγαίο, είχε ανατεθεί η μεταφορά τριών πρακτόρων καθώς και πολύτιμο φορτίο που έπρεπε να αποβιβάσει στον Κάλαμο Ευβοίας. Το βράδυ της 30.9.1943 στις 23:00, το TROOPER έφτασε στην προκαθορισμένη περιοχή και σταδιακά αποβίβασε στην ακτή τον Ταγματάρχη Γεώργιο Διαμαντόπουλο της ελληνικής υπηρεσίας πληροφοριών που είχε αποσπαστεί στην βρετανική υπηρεσία SOE στα πλαίσια ειδικής αποστολής. Θα δρούσε μόνος φέρνοντας εις πέρας την επιχείρηση Eruption. Επιπλέον από το βρετανικό υποβρύχιο αποβιβάστηκαν ο Ιερολοχίτης Υπολοχαγός Εμμανουήλ Βέης και ένας ασυρματιστής με κωδική ονομασία «Thomas» μεταφέροντας μαζί τους 400 κιλά εφοδίων.
Η αποβίβαση ολοκληρώθηκε με επιτυχία στις 03:00 της 1.10.1943 … ήταν οι τελευταίοι άνθρωποι που βγήκαν ζωντανοί από το υποβρύχιο.
Ο Έλληνας Πράκτορας
Ο Ταγματάρχης Γ. Διαμαντόπουλος (ψευδώνυμο Toby) δεν ήταν τυχαία επιλογή. Ήταν απόφοιτος του Μετσόβιου Πολυτεχνείου (μηχανολόγος) μιλούσε Γερμανικά, Αγγλικά, Ιταλικά και Γαλλικά, ήταν εκπαιδευμένος στον μυστικό πόλεμο. Εμπειροπόλεμος, ήταν πρώην Διοικητής Μοίρας Πυροβολικού στον Αλβανικό πόλεμο, είχε διακριθεί στην Μέση Ανατολή, ενώ ήταν διοικητής της ΙΙΙ μοίρας πυροβολικού στην Δυτική Έρημο.
Operation Eruption : Η επικίνδυνη αποστολή στην Αθήνα
Με συνθηματικά και κάτω από άκρα μυστικότητα, ο Διαμαντόπουλος κατάφερε να εισχωρήσει στην κατεχόμενη Αθήνα και να έρθει σε επαφή με σημαντικές προσωπικότητες όπως οι: Φωτιάδης, Σπυρόπουλος, Καλκάνδης, Μικρούλης, Ρανκιντζής, Αρώνης, Καραμανώλης, Κιφωνίδης, Παναγόπουλος, Δοξιάδης, Ιωαννίδης, Έβερτ, Γεωργάκης, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, Παναγάκος, Βεντήρης, Σπηλιοτόπουλος, Γρίβας, Ταμπακόπουλος, και Κύρου, συλλέγοντας πληροφορίες σχετικά με την στρατιωτική κατάσταση των Γερμανών στην Ελλάδα. Επί πλέον παρέδωσε 900 χρυσές λίρες και ένα ασύρματο σε οργανώσεις των Αθηνών για την ενίσχυση του μυστικού πολέμου. Το δεύτερο σκέλος της αποστολής του Διαμαντόπουλου, ήταν η περισυλλογή πληροφοριών για την υπόθεση του Ι. Τσιγάντε.
Οι Βρετανοί έθεσαν γραπτώς συγκεκριμένα ερωτήματα σε πρόσωπα της κατοχικής Αθήνας με αντικειμενικό σκοπό την ανακάλυψη της αλήθειας σχετικά την δολοφονία του Ι. Τσιγάντε.
Το τελευταίο ταξίδι του υποβρυχίου TROOPER
Στις 5 .10.1943, οι Βρετανοί είχαν πληροφορίες για νέα αποβατική επιχείρηση των Γερμανών με πιθανό στόχο τη Λέρο. Έτσι το υποβρύχιο TROOPER διατάχθηκε να αναλάβει περιπολία μεταξύ Νάξου και Ικαρίας. Από εκεί και μετά τα ίχνη του TROOPER εξαφανίστηκαν και όταν στις 17 Οκτωβρίου που έπρεπε να έχει επιστρέψει στη Βηρυτό δεν εμφανίστηκε θεωρήθηκε απωλεσθέν.
Η ιχνηλάτηση μέσα από τα αρχεία
Η ιστορική έρευνα για την αναζήτηση του TROOPER ξεκίνησε το 1998 από την Αγγλία και η πρώτη υποθαλάσσια έρευνα έγινε το 2000. Από τότε έγιναν ακόμα 14 αποτυχημένες αποστολές στα Δωδεκάνησα. Η έρευνα είχε εστιάσει στα ναρκοπέδια της Λέρου και στην συνέχεια της Καλύμνου και Κω. Ερευνήθηκαν 10 υποθαλάσσια ναρκοπέδια χωρίς να βρεθεί το TROOPER.
Θεωρία Seligman
Την αυγή της 14.10.1943, έλαβε χώρα ένα γεγονός που στάθηκε η αιτία της αποπροσανατολισμού όλης της έρευνας σε σχέση με τη βύθιση του TROOPER.
Το καΐκι LS8 που ανήκε στην Levant Schooner Flotilla (LSF), είχε συνάντηση με ένα βρετανικό υποβρύχιο κλάσης «Τ» που αναδύθηκε δίπλα του στο κόλπο Αλίντας στην Λέρο. Ο Κυβερνήτης του καϊκιού και Διοικητής του στολίσκου Πλωτάρχης Adrian Seligman, περιέγραψε μεταπολεμικά στο βιβλίο του «War in the islands» τη συνάντησή του με το υποβρύχιο, το οποίο θεώρησε ότι ήταν το HMS TROOPER, καθώς όπως ανέφερε αναγνώρισε τη δυνατή και τραχιά φωνή του Υποπλοίαρχου Wraith. Η πληροφορία αυτή υιοθετήθηκε καθώς συνέπιπτε με την διαταγή που είχε στείλει ο Διοικητής της 1ης Μοίρας Υποβρυχίων (S.1) στο TROOPER, ενώ μεταπολεμικά η εκδοχή αυτή ενισχύθηκε όταν έγινε γνωστή η ναρκοθέτηση της περιοχής.
H αναζήτηση ξεκίνησε με νέο σενάριο και αλλαγή θαλάσσιου πεδίου ερευνών
Η εκδοχή Seligman ότι το υποβρύχιο χάθηκε στα ναρκοπέδια της Λέρου επικράτησε στην σχετική βιβλιογραφία, όμως αποδείχθηκε ότι είχε μια σημαντική αδυναμία. Οι ερευνητές Σπ. Βουγίδης και Κ. Θωκταρίδης μελετώντας τα πολεμικά ημερολόγια και τις αναφορές των βρετανικών υποβρυχίων διαπίστωσαν ότι στην αναφορά του κυβερνήτη του HMS TORBAY υπήρχε το περιστατικό στην Λέρο – όπως ακριβώς το περιέγραψε ο Seligman! Δεν ήταν το TROOPER αλλά το ιδίου τύπου TORBAY αυτό που είδε ο Seligman!
Ένα ακόμη στοιχείο που προβλημάτισε στην έρευνα ήταν ότι το TROOPER δεν έδωσε σημεία ζωής μετά τον εντοπισμό του από αέρος στις 4.10.1943. Δεν το είδε κανένας και δεν επιχείρησε καμμία επίθεση, ενώ ήταν σε περιοχή απ’ όπου διήλθαν αποδεδειγμένα εχθρικές μονάδες. Σε αντίθεση με το TROOPER, τα υποβρύχια UNRULY, UNRIVALED, UNSPARING και TORBAY που επιχείρησαν εκείνες τις μέρες στην Ελλάδα, είχαν τακτική αλληλεπίδραση με τον εχθρό είτε μέσω εντοπισμού τους, είτε μέσω των επιθέσεών τους. Μόνο το TROOPER παρέμεινε σιωπηλό και άφαντο για τόσες μέρες σε μια περιοχή που υπήρχε έντονη και διαρκής εχθρική αεροπορική παρουσία αλλά και πυκνή ναυτιλιακή κίνηση. Αυτό επιβεβαίωσε την νέα θεωρία ότι το TROOPER δεν είχε φτάσει τελικά μέχρι την Λέρο.
Η έρευνα στα Ελληνικά, Γερμανικά και Βρετανικά αρχεία
Η έρευνα προχώρησε στη μελέτη όλων των γερμανικών ναρκοπεδίων που είχαν στήσει οι Γερμανοί στο Αιγαίο και διαπιστώθηκε ότι η ναρκοθέτιδα DRACHE στις 26.9.1943 τοποθέτησε πέντε ναρκοπέδια με 287 νάρκες βόρεια της Δονούσας, την ημέρα που το υποβρύχιο TROOPER ξεκινούσε από την Βηρυτό για την τελευταία του αποστολή. Ήταν η περιοχή στην οποία ο Κυβερνήτης του υποβρύχιου διατάχθηκε να περιπολήσει μεταξύ 6 και 9 Οκτωβρίου 1943, πριν την διατεταγμένη μετακίνησή στην Λέρο.
Η ορθότητα της θεωρίας αυτής έμενε να αποδειχθεί στην πράξη από τα αποτελέσματα των ερευνών επί του πεδίου. Η 15η στην σειρά και τελευταία αποστολή ξεκίνησε το 2023 και αυτή την φορά όχι στα Δωδεκάνησα αλλά στην καρδιά του Αιγαίου, στο Ικάριο πέλαγος. Το Ικάριο είναι μια από τις πιο δύσκολες θάλασσες με έντονο αέρα, κυματισμό και δυνατά υποβρύχια ρεύματα. Η συνεχής και επίμονη έρευνα όμως, απέδωσε καρπούς.
Το ναυάγιο του HMS TROOPER εντοπίστηκε σε διεθνή χωρικά ύδατα βόρεια της Δονούσας, σε βάθος 253 μ., επί ενός εκ των 5 γερμανικών ναρκοπεδίων που είχε τοποθετήσει το DRACHE στις 26 Σεπτεμβρίου 1943.
ΔΕΙΤΕ Βιντεο ΕΔΩ.
Ο αρχικός εντοπισμός της ακριβούς θέσεως του ναυαγίου επιτεύχθηκε με ηχοβολιστικό διπλής εκπομπής τεχνολογίας CHIRP. Στην τελική φάση η ταυτοποίηση έγινε με χρήση μη επανδρωμένου υποβρυχίου τηλεκατευθυνόμενου οχήματος ROV τύπου Super Achille.
Τα ευρήματα
Ογδόντα ένα χρόνια μετά την απώλειά του οι πρώτες εικόνες του HMS TROOPER από τα -253 μέτρα (830 ft) στο Ικάριο πέλαγος προκαλούν δέος.
Το υποβρύχιο εισήλθε σε ένα από τα πέντε ναρκοπέδια που είχε ποντίσει λίγες ημέρες πριν η γερμανική ναρκοθέτιδα DRACHE. Το HMS TROOPER βυθίστηκε πιθανώς τα ξημερώματα 7.10.1943 παρασύροντας στο βυθό τους 64 αξιωματικούς και ναύτες που επέβαιναν σε αυτό.
Το συνολικού μήκους 84 μ. TROOPER είναι κομμένο σε τρία διακριτά τμήματα, πλώρη, μεσαίο τμήμα και πρύμνη, γεγονός που επιβεβαιώνει μια πολύ βίαιη βύθιση. Η βύθιση του υποβρυχίου οφείλεται σε έκρηξη γερμανικής νάρκης τύπου EMF που περιείχε 350 κιλά εξανίτη (μείγμα νιτρικού αμμωνίου και τρινιτροτολουόλιο γνωστό σαν hexanite). Αποτέλεσμα της έκρηξης ήταν η άμεση και ταχυτάτη βύθιση του υποβρυχίου με σπάσιμο – διαμελισμό του υποβρυχίου σε τρία κομμάτια. Πρώτα βυθίστηκε η πλώρη, μετά η πρύμνη και τελευταίο το μεσαίο κομμάτι που παρέμεινε για λίγα λεπτά στην επιφάνεια.
Η πλώρη και η πρύμνη κείτονται στο βυθό σε κοντινή απόσταση ενώ ο πυργίσκος του υποβρυχίου έχει αποσπαστεί και βρίσκεται αρκετά πιο μακριά. Το σκηνικό είναι απόκοσμο… Η πλώρη έχει επικαθήσει στο βυθό με έμπρωρη διαγωγή (κλίση προς τα εμπρός) 5 μοιρών. Το πώμα του τορπιλοσωλήνα νούμερο 7 είναι ανοιχτό και η τορπίλη απουσιάζει. Τα πώματα των υπολοίπων τορπιλοσωλήνων είναι κλειστά. Το τμήμα της πλώρης έχει συνολικό μήκος 29 μ. Το σπάσιμο έχει γίνει στο νομέα 55 όπου βρίσκονταν το διαμέρισμα ενδιαιτήσεων του πληρώματος. Στην κάτω δεξιά πλευρά υπάρχει διάμηκες ρήγμα μήκους 4 μ. καθώς και παραμόρφωση ελασμάτων προς τα μέσα, από το ωστικό κύμα της έκρηξης που προκλήθηκε από την νάρκη. Τα πρωραία πηδάλια βάθους είναι αναδιπλωμένα, ένδειξη που σε συνδυασμό με τα κατεβασμένα περισκόπια, τον τηλέγραφο μηχανοστασίου στη γέφυρα σε θέση «ΠΡΟΣΩ ΗΜΙΤΑΧΩΣ και την ανοιχτή ανθρωποθυρίδα στον πυργίσκο μας οδήγησε στο συμπέρασμα ότι το υποβρύχιο έπλεε στην επιφάνεια την στιγμή της έκρηξης.
Ο Πυργίσκος παρουσιάζει δεξιά κλίση 7 μοιρών. Τα περισκόπια επιθέσεως και περιπολίας είναι κατεβασμένα καθώς και η κεραία του ραντάρ. Η ανθρωποθυρίδα του πυργίσκου είναι ανοικτή και τα χειριστήρια είναι στη θέση πρόσω ημιταχώς. Η εσωτερική πόρτα που οδηγεί στο μηχανοστάσιο είναι ανοιχτή. Το τμήμα του πυργίσκου έχει σπάσει στον νομέα 98 στο σημείο που βρίσκεται η υδατοφρακτή του μηχανοστασίου. Η εικόνα του χώρου των ενδιαιτήσεων που έχει σαρωθεί τελείως από την έκρηξη είναι σοκαριστική. Οι ανθρωποθυρίδες που οδηγούσαν στο πυροβόλο είναι κλειστές, ενώ όλο το πυροβόλο απουσιάζει από την βάση του.
Το τμήμα της πρύμνης έχει υποστεί τις λιγότερες ζημίες και είναι το μεγαλύτερο με 32,5 μ. μήκος. Παρουσιάζει μεγάλη κλίση 43 μοίρες δεξιά. Διακρίνεται η κεραία του Direction Finder (DF) επί του καταστρώματος, σε εξαιρετική κατάσταση. Τα πηδάλια βάθους και διευθύνσεως είναι στην θέση μηδέν. Το πώμα του εξωτερικού τορπιλοσωλήνα νούμερο 10 έχει ανοίξει και η τορπίλη εξέχει κατά 2,2 μ. Ο εξωτερικός τορπιλοσωλήνας νούμερο 9 είναι κλειστός.
Η ταυτοποίησή του ναυαγίου έγινε με βάση τα ναυπηγικά σχέδια του υποβρυχίου.
Καθ’ όλη τη διάρκεια των ερευνών δεν έγινε κανενός είδους επέμβαση ή διατάραξη του ναυαγίου, καθώς αποτελεί υγρό τάφο των 64 ανδρών του πληρώματος του υποβρυχίου TROOPER. Ανάμεσά τους ήταν και ο εθελοντής Αυστραλός Αξιωματικός Υποπλοίαρχος John Stuart Ryder, 22 ετών.
Δηλώσεις
- Σπ. Βουγίδης Αξιωματικός ΠΝ και ερευνητής: “Καταλήξαμε σε αυτή την καινοφανή εκδοχή για τη βύθιση του υποβρυχίου μετά από επίμονη και λεπτομερή ανάλυση των κινήσεων όλων των εμπλεκόμενων και την αξιοποίηση πολύ μεγάλου όγκου αρχειακού υλικού.”
- G. Malcolmson – Πρώην Διευθυντής Αρχείου του Βασιλικού Μουσείου Υποβρυχίων του Πολεμικού Ναυτικού: «Με μεγάλη συγκίνηση μαθαίνω ότι ο διακεκριμένος Έλληνας ερευνητής Κ. Θωκταρίδης και η ομάδα του, έλυσαν ένα μυστήριο 81 ετών και ανακάλυψαν την τοποθεσία του ναυαγίου του βρετανικού υποβρυχίου HMS Trooper. Η γνώση της τοποθεσίας της τελευταίας κατοικίας των ανδρών του υποβρυχίου μας θα βοηθήσει να μπει ένας επίλογος για τους επιζώντες συγγενείς και απογόνους και χρησιμεύει ως επίκαιρη υπενθύμιση αυτής της ιδιαίτερης κατηγορίας ανδρών που έκαναν την υπέρτατη θυσία. «Resurgam».
- Ο γιος του κυβερνήτη του HMS ΤROOPER, πλοίαρχος R. Wraith, CBE RN – διοικεύων τη τάξει της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, δήλωσε σχετικά με την είδηση του εντοπισμού του υποβρυχίου: «Γνωρίζω εδώ και πολλά χρόνια την επίπονη προσπάθεια της ερευνητικής ομάδας να εντοπίσουν το ναυάγιο του υποβρυχίου και τώρα είμαι πολύ ευχαριστημένος και ενθουσιασμένος που οι προσπάθειές τους ανταμείφθηκαν. Ελπίζω ότι τα μέλη των οικογενειών όσων χάθηκαν μαζί με τον πατέρα μου θα μπορέσουν να αξιοποιήσουν την οριστική θέση του TROOPER ως σημείο αναφοράς που θα συμβάλει στην ανάπαυση της μνήμης των αγαπημένων τους προσώπων».
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.4.2025.
Η ταυτότητα του υποβρυχίου HMS ΤROOPER
Μήκος: 273,5 πόδια – 83.36 m
Πλάτος: 26,6 πόδια – 8.10 m
Εκτόπισμα: 1327 τόνοι (εν επιφανεία) 1090 τόνοι (standard) 1571 τόνοι (εν καταδύσει).
Ταχύτητα: 15½ κόμβοι (εν επιφανεία) 9 κόμβοι (εν καταδύσει).
Εμβέλεια: 8000 ν.μ με 10 κόμβους εν επιφανεία, 80 ν.μ με 4 κόμβους εν καταδύσει.
Μέγιστο βάθος: 300 πόδια – 91.4 m
Οπλισμός: 11 τορπιλοσωλήνες (6 εσωτερικοί στην πλώρη και 5 εξωτερικοί), 1 πυροβόλο 4 ιντσών.
Συντελεστές: A. O. Thoctarides, R. Giatropoulou, N. Anestis, S. Vougidis, C. Vasilakopoulos, P. Kyrkos, A. Kyrkis, Ntalaris V., G. Marangoudakis, D. Vogiatzis, K. Vlassis.
Ευχαριστίες:
- Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, ΔΝΑΡ, Διευθυνση Ιστορίας Στρατού, Δήμος Λέρου.
- Special Thanks: Captain Richard S Wraith CBE Royal Navy, George Malcolmson Former Archivist Royal Navy Submarine Museum, Captain W. Benbow, Naval and Air Attaché of the British Embassy in Athens, The National Archives UK, RN Submarine Museum Gosport, Neil Campbell, David Renwick Grand, John Eade, Jan Erik, Divid Wilkins, Platon Alexiades, Jean Louis Roba, Brian Corijn, Vaggelis Kanakis, Fragiskos Lgkonis,Giorgos Mamais, Ilektra Mamais, Nikos Koumarianos, Anne Berta.
- Αφιερωμένο στην μνήμη των: Μ. Ήσυχου, Β. Τεζαψίδη, και P. Schenk.
Πρωτογενείς πηγές και αρχεία:
- ADM 1/14399 TROOPER WAR PATROLS IN MED
- ADM 1/14501 TROOPER ACTIONS WITH THE ENEMY awards to personnel for services.
- ADM 173/17655, Log Books HMS TROOPER
- ADM 173/17656, Log Books HMS TROOPER
- ADM 173/17657, Log Books HMS TROOPER
- ADM 173/18278, Log Books HMS TROOPER
- ADM 173/18279, Log Books HMS TROOPER
- ADM 173/18280, Log Books HMS TROOPER
- ADM 173/18281 Log Books HMS TROOPER
- ADM 173/18402 Log Book HMS UNRULY Oct. 43
- ADM 199/1818, Submarine Patrol Reports.
- ADM 199/1821, Submarine Patrol Reports.
- ADM 199/1824, Submarine Patrol Reports.
- ADM 199/1845, Submarine Patrol Reports.
- ADM 199/1868 Submarine Patrol Reports.
- ADM 199/1044 Naval Ops Aegean Sep.-Nov. 1943
- ADM 199/1923 Mediterranean Submarines Ops 1943
- ADM 199/556 HMS Torbay Submarine Patrol Reports
- ADM 199/778 Ships loses Med 1943
- ADM 199/922 Leros Archive Report Oct 1943
- ADM 199/1044 Aegean ops Sep-Nov 1943
- ADM 199/1845 ADMIRAL SUBMARINES BASE REPORTS – SUBMARINE PATROLS REPORTS
- ADM 199/1925 Admiral Submarines: attacks on Allied submarines, submarine losses.
- ADM 223/47 Situation in Aegean during Oct. 1943
- ADM 234/364 Aegean Ops 7 Sep. to 28 Nov. 1943
- ADM 223/589 Operation LEOPARD German operations in Greece.
- ADM 232/107 MINESWEEPING OPERATIONS
- ADM 234/364 Aegean operations 7 Sept 28 Nov 1943
- ADM 358/1855 HMS Trooper Submarine Patrol Reports
- ADM 358/4275 HMS TROOPER Submarine Patrol Reports
- HS5/527 SOE GREECE MISSION ERUPTION
- HS 5/435 HMS TROOPER
- HS 5/527 HMS TROOPER
- HS 5/527 TROOPER Missions ERUPTION, BREVITY, MIDAS, BIZARRE, DRUNKARD, PAN and BARBARITY
- HS8/806 Diamantopoulos Personal file
- WO 208/3354 Escapers Reports
- WO 208/3355 Escapers Reports AIO Greeks. Interrogation Report 1696/212 Diamantopoulos.
- WAR DIARY ADMIRALTY BOARD Oct. 1943
- WAR DIARY German Naval Staff Operations Division VOLUME 50
- Kriegstagebuch des Admiral Aegaeis 1.10.43-15.10.43
- Αρχείο ΒΕΗ.
- Αρχείο ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ.
- ROBA ARCHIVES Personal com
- Διαμαντόπουλος, Κ. Γεώργιος, Εκθέσεις μυστικών αποστολών, Αθήνα, Οκτώβριος 1969, Φάκελος – Αρχείο «ΜΙΔΑΣ».
- ΔΕΠΑΘΑ φάκελος ΜΙΔΑΣ 614.
- NEIL CAMPBELL personal com.
- Submarine Museum UK. File HMS Trooper
- GERMAN ARCHIVES T-1022 R-2570 MGK Süd-1943-44
- ΑΡΧΕΙΟ Κ. ΘΩΚΤΑΡΙΔΗ ΦΑΚΕΛΟΣ HMS TROOPER.
- OEBN – SEA MINES UDT NAVY SEALS US NAVY.
Βιβλιογραφια:
- S.W. Roskill THE WAR AT SEA 1939-1945 Volume II, N&M PRESS 2004
- S.W. Roskill THE WAR AT SEA 1939-1945 Volume III/1, N&M PRESS 2004
- Seligman WAR IN THE ISLANDS, SUTTON 1997
- P.C. Smith WAR IN THE AEGEAN, STACKPOLE BOOKS 2008
- R. Grant The Brief Life of HMS TROOPER, Periscope Publishing 2006
- Kemp The T-class submarine. ARMS AND ARMOUR, 1990
- Mars BRITISH SUBMARINES AT WAR 1939-1945, KIMBER 1971
- Α. Cunningham A SAILOR’S ODYSSEY, Hutchinson 1951
- Rogers ΤΟ ΟΛΙΣΘΗΜΑ ΤΟΥ ΤΣΟΡΤΣΙΛ, ΙΩΛΚΟΣ 2005
- Ο. Τσώρτσιλ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΜΟΣ Β, ΓΚΟΒΟΣΤΗ 2010
- Schenk ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ 1941-1945, EUROBOOKS 2008
- OP 1673a-German-underwater-ordnance
ναυαγιο βρετανικο υποβρυχιο HMS TROOPER N91 τρουπερ Δονουσα, Θωκταριδης συνθηκολογηση Ιταλια 8 Σεπτεμβριου 1943, Σεπτεμβριος Αιγαιο Γερμανοι ελεγχος Δωδεκανησα Ιταλοι συμμαχικα στρατευματα νησια Αιγαιου νησι Βρετανοι γερμανικα αποβατικα σκαφη λιμανι Πειραιας Κρητη στρατευμα εφοδια υποπλοιαρχος ραιθ Wraith, Βηρυτος επιθετικη περιπολια γερμανικη ναρκοθετιδα ναρκοθετις δρακος DRACHE ναρκοθετηση Ικαριο Πελαγος ειδικη αποστολη κυβερνητης υποβρυχιου επιθεση πρακτορας πολυτιμο φορτιο αποβιβαση Καλαμος Ευβοιας Ευβοια 30 ακτη Ταγματαρχης Διαμαντοπουλος ελληνικη υπηρεσια πληροφοριων ευπ βρετανικη υπηρεσια SOE βρετανια επιχειρηση Eruption Ιερολοχιτης Ιερος λοχος Υπολοχαγος Βεης ασυρματιστης κωδικη ονομασια θωμας Thomas 1 Οκτωβριου Οκτωβριος 1943 ελληνας ελληνες Πρακτορες ψευδωνυμο Toby εμπ Μετσοβιο Πολυτεχνειο μηχανολογος Γερμανικα Αγγλικα Ιταλικα Γαλλικα εκπαιδευση μυστικος πολεμος εμπειροπολεμος, Διοικητης Μοιρα Πυροβολικου Πυροβολικο Αλβανικος πολεμος, διακριση Μεση Ανατολη Γ 3η ΙΙΙ μοιρας Δυτικη ερημος Operation Eruption επικινδυνη Αθηνα συνθημα ακρα μυστικοτητα, κατοχη κατεχομενη Αθηνα Φωτιαδης, Σπυροπουλος, Καλκανδης, Μικρουλης, Ρανκιντζης, Αρωνης, Καραμανωλης, Κιφωνιδης, Παναγοπουλος, Δοξιαδης, Ιωαννιδης, εβερτ, Γεωργακης, Αρχιεπισκοπος Δαμασκηνος, Παναγακος, Βεντηρης, Σπηλιοτοπουλος, Γριβας, Ταμπακοπουλος, Κυρου, συλλογη πληροφοριων στρατιωτικη κατασταση Γερμανια χρυσες λιρες ασυρματος οργανωσεις Αθηνων πληροφοριες Τσιγαντες κατοχικη δολοφονια Τσιγαντε αποβατικη Λερος Ναξος Ικαρια απωλεσθεν αρχειο ιστορικη ερευνα αναζητηση Αγγλια υποθαλασσια ναρκοπεδιο Λερου Καλυμνος Κως υποθαλασσια ναρκοπεδια Seligman καικι LS8 Levant Schooner Flotilla LSF κλαση Τ κολπος Αλιντας Αλιντα στολισκος Πλωταρχης σελιγκμαν βιβλιο War in the islands 1η S 1 ναρκοθετηση θαλασσα βιβλιογραφια, Βουγιδης πολεμικο ημερολογιο TORBAY τορμπαι εχθρικη μοναδα UNRULY, UNRIVALED, UNSPARING αεροπορικη ναυτιλιακη κινηση Βρετανικα αρχεια γερμανικο ναρκη Δονουσα δυσκολη θαλασσα αερας, κυματισμος υποβρυχια ρευματα ναυαγια διεθνη χωρικα υδατα ηχοβολιστικο διπλης εκπομπης τεχνολογια CHIRP μη επανδρωμενο τηλεκατευθυνομενο οχημα ευρηματα αξιωματικος ναυτης πλωρη, μεσαιο τμημα πρυμνη, βιαιη βυθιση τυπου EMF εξανιτης μειγμα νιτρικο αμμωνι τρινιτροτολουολιο Hexanite εκρηξη πυργισκος εμπρωρη διαγωγη κλιση πωμα τορπιλοσωληνας νουμερο 7 τορπιλη πωματα τορπιλλοσωληνες νομεας ενδιαιτηση πληρωμα ρηγμα παραμορφωση ελασμα ωστικο κυμα πρωραιο πηδαλιο περισκοπιο τηλεγραφος μηχανοστασιο γεφυρα ΠΡΟΣΩ ΗΜΙΤΑΧΩΣ ανθρωποθυριδα μοιρες περισκοπια επιθεσεως κεραια ρανταρ χειριστηριο πορτα μηχανοστασιο υδατοφρακτη ανθρωποθυριδες πυροβολο Direction Finder DF καταστρωμα τορπιλλη ναυπηγικα σχεδια υγρος ταφος ανδρες εθελοντης Αυστραλος ρυντερ ριντερ Ryder, 22χρονος Βασιλικο Μουσειο Υποβρυχιων Πολεμικο Ναυτικο πν Βρετανικη Αυτοκρατορια
