Της δρ. Δέσποινας Ιγνατιάδου
Ένα παχουλό, γυμνό, χαμογελαστό αγόρι, ηλικίας 4 – 7 ετών, φορά στα κοντά μαλλιά του ένα διάδημα που λέγεται στεφάνη. Σταυρώνοντας το αριστερό του πόδι εμπρός από το δεξιό, στέκεται δίπλα σε ένα τετράπλευρο στήριγμα, πάνω στο οποίο ακινητοποιεί μια χήνα με την ανοιχτή αριστερή του παλάμη (παρακάτω φωτογραφία).
Στην δεξιά κλειστή του παλάμη διαπιστώθηκε πρόσφατα πως κρατά με τον δείκτη του έναν αστράγαλο (κότσι) που μόλις διακρίνεται (παρακάτω φωτογραφία).
Η ύπαρξη του αστραγάλου δημιουργεί νέες προοπτικές για την ερμηνεία του αγάλματος και την ταύτιση του παιδιού.
Το άγαλμα σε παριανό μάρμαρο βρέθηκε το 1857 στην βόρεια πλαγιά του Παρνασσού – στην περιοχή της αρχαίας Λίλαιας, πόλης της Φωκίδας. Ανακαλύφθηκε κοντά στις πηγές του ποταμού Κηφισού, στην θέση Αγία Ελεούσα, όπου πιθανόν βρισκόταν ένα ιερό αφιερωμένο στον ίδιο τον ποταμό και στις Νύμφες.[1]
Το αγόρι της Λιλαίας είναι χαμογελαστό και δείχνει μια ήρεμη δύναμη. Ίσως φορά διάδημα επειδή έλαβε μέρος σε μία εορτή ή σε μία ιεροτελεστία ηλικιακής μετάβασης, όπως πιθανώς δηλώνουν και τα φρεσκοκομμένα του μαλλιά που μάλλον αφιερώθηκαν σε κάποια τοπική θεότητα. Ο αστράγαλος στο χέρι του είναι το κατ’ εξοχήν παιχνίδι για τα αγόρια, στην καθημερινή ζωή και στα ιερά, όπως μας φανερώνει και ο Πλάτων που περιγράφει αγόρια να παίζουν ανά δύο, μετά από μια θρησκευτική τελετή με θυσία στην παλαίστρα, φορώντας στεφάνια και γιορτινά ρούχα.[2] Πρόκειται για ένα είδος ζαριού, με μόνη διαφορά ότι το ζάρι πέφτει με έξι πιθανότητες, ενώ ο αστράγαλος μόνο με τέσσερις και μεταξύ αυτών μόνο δύο είναι πιο πιθανές, καθώς δύο από τις επιφάνειές του είναι πιο πλατιές από τις άλλες. Οι ρίψεις απέκλειαν το δύο και το πέντε και η βέλτιστη ρίψη ονομαζόταν Αφροδίτη, Μίδας ή Ηρακλής.
Με την ίδια λογική οι αστράγαλοι χρησίμευαν και για αστραγαλομαντεία. Το αγόρι της Λίλαιας κρατά τον αστράγαλο με την “ασυνήθιστη” πλευρά του.
Το είδος της χήνας κάτω από το χέρι του αγοριού είναι η χηναλώπηξ (χηναλεπού), πιθανότατα η καστανόχηνα Tadorna ferruginea, που και σήμερα συναντούμε στην βόρεια Ελλάδα, στην Λέσβο και τις αντίστοιχες μικρασιατικές ακτές και εξημερώνεται εύκολα. Η χήνα συνδέεται με την μαντεία και τους θετικούς χρησμούς, ενώ θεωρείται πτηνό των υγροτόπων, της όχθης ποταμών, λιμνών και ελών. Ως αμφίβιο κινείται μεταξύ υδάτων και ξηράς και είναι το μόνο πτηνό που μπορεί να κολυμπήσει χάρη στις μεμβράνες του ποδιού του, έτσι έχει πρόσβαση στον κόσμο των θνητών και στον Κάτω Κόσμο.
Ο παλαιός αρχαιολόγος Ι. Σβορώνος ταύτισε το αγόρι με τον Ιανίσκο, το θεϊκό παιδί θεραπευτή και μικρό γιο του Ασκληπιού. Ακινητοποιώντας την χήνα το αγόρι εξουδετερώνει συμβολικά και τα μυθολογικά όντα του βάλτου που προξενούσαν θανατηφόρους πυρετούς στα μικρά παιδιά. Ο αστράγαλος στο χέρι του παιδιού τονίζει ακόμη περισσότερο την αποφυγή μιας θανατηφόρας απειλής. Η αρχαιότερη ελληνική λέξη για το ζάρι είναι κίνδυνος, όπως π.χ. στην φράση κίνδυνον ἀναρρίπτειν (ρίχνοντας το ζάρι). Αργότερα κατέληξε να δηλώνει όχι ένα αντικείμενο, αλλά την έννοια του κινδύνου.
Από τον Αλεξανδρινό ποιητή Ηρώνδα, που συνέγραψε τον 3ο αι. π.Χ. μικρές ιστορίες με τον τίτλο Μίμοι ή Μιμίαμβοι πληροφορούμαστε ότι δύο προσκυνήτριες στο Ασκληπιείο της Κω εντυπωσιάστηκαν από ένα άγαλμα αγοριού που στραγγαλίζει μία χήνα.[3] Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος τον 1ο αι. μ.Χ. αποδίδει το ίδιο ή παρόμοιο άγαλμα στον Καρχηδόνιο γλύπτη Βόηθο, του 4ου αι. π.Χ.[4] Πολλά παιδικά αγάλματα σε ιερά κρατούν αστραγάλους στα χέρια, πιθανόν σε ανάμνηση κάποιας θεραπείας. Άλλωστε σε αρχαίο κείμενο, λίγο παλαιότερο του γλυπτού μας, αποτυπώνεται η ιστορία του μικρού ασθενούς Ευφάνη, που προσφέρει στον Ασκληπιό ως αμοιβή για την θεραπεία του την μοναδική του περιουσία: δέκα αστραγάλους.[5]
Το εικονιζόμενο άγαλμα αγοριού με χήνα φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο / Συλλογή Έργων Γλυπτικής, Γ 2772. Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 30. Διαστάσεις: Ύψος 86 εκατ. Χρονολόγηση: αρχές 3ου αιώνα π.Χ.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, εκθεμα του μήνα Δεκ. 2023. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 10.12.2023.
Βιβλιογραφία
Για το έκθεμα:
- Bobou O. 2015. Children in the Hellenistic World. Statues and Representations, Oxford , cat. no. 80.
- Ignatiadou D – Papaikonomou I.-D., 2018. The knucklebone and the goose: playing and jeopardy for the boy of Lilaia, Board Game Studies XXI Annual Colloquium. “Dialogues and Interactions”, Athens 2018, Board Game Studies Journal Volume 16, Issue 1, 309–337 DOI: 10.2478/bgs-2022-0010.
- Raftopoulou E.G. 2000. Figures enfantines du Musée national d’Athènes. Département des Sculptures, Munich.
- Σβορώνος I. 1909. “Ιανίσκος, Ασκληπιός, Αρτιτόκος, Κοράσιον Ασκληπιού και Ανδρίσκος”, Αρχαιολογική Εφημερίς, 134-178, ιδ. 174-177.
Για το θέμα:
- Arnott W.G. 2007. Birds in the Ancient World from A to Z, New York, 31.
- Beaumont L. 2012. Childhood in Ancient Athens. Iconography and Social History, London – New York.
- Edelstein J. – Edelstein L. 1945. Asclepius: Collection and Interpretation of the Testimonies, Baltimore, 231.
- Graf F. 2005. “Rolling the dice for an answer”, S.I. Johnston – P.T. Struck (eds), Mantikê. Studies in Ancient Divination, Leiden, 51-97.
- Hamayon R. 2012. Jouer. Une étude anthropologique à partir d’exemples sibériens, Paris.
- Papaikonomou I.-D. – Poplin F. 2013. “L’astragale en contexte funéraire. Amphipolis, Thasos et Abdère”, V. Dasen – U. Schädler (eds), Jeux et jouets gréco-romains, Archéothéma 31, 57.
- Papaikonomou I.-D. 2006. “L’interprétation des “jouets” trouvés dans les tombes d’enfants d’Abdère”, A.-M. Guimier-Sorbets et alii (eds), Rois,Cités, Nécropoles : Institutions, Rites et Monuments en Macédoine (Mεελετήματα 45), Aθήνα, 239-249.
- Papaoikonomou Y. 1981. “L’enfant aux astragales”, BCH 105, 255-263.
- Raftopoulou E.G. 2000. Figures enfantines du Musée national d’Athènes. Département des Sculptures, Munich.
- Rühfel H. 1984. Das Kind in der griechischen Kunst: von der minoisch-mykenischen Zeit bis zum Hellenismus, Mainz, 227-230, pl. 95, no. 167.
- Schädler U. 1996. “Spielen Mit Astragalen”, AA 1, 61-73.
- Schädler U. 2013. “À quoi joue-t-on? Les osselets”, V. Dasen – U. Schädler (eds), Jeux et jouets gréco-romains, Archéothéma 31, 62.
- Απαλοδήμος Ντ. Περιγραφικό λεξικό των πουλιών της Ελλάδος, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, Αθήνα, 45.
- Ιγνατιάδου Δ. 2013. Διαφανής ύαλος για την αριστοκρατία της αρχαίας Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 226, εικ. 188.
- Καλτσάς Ν. 2002. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα γλυπτά. Αθήνα.
- Κοκολάκης M.M. 1965. Μορφολογία της Κυβευτικής Μεταφοράς, Αθήναι, 23-41.
- Ντάσιος Φ. 1992. Η περί τον Παρνασσόν χώρα. Αρχαιολογία 44, 56-63.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Η πόλη πήρε το όνομά της από τη Νύμφη Λίλαια που πιστεύεται ότι ήταν κόρη του Κηφισού. Η λατρεία του ποταμού αναφέρεται ήδη στην Ιλιάδα. Ομ. Il. II,522-523: «οἱ τ’ ἄρα πὰρ ποταμὸν Κηφισόν δῖον ἔναιον, οἱ τε Λίλαιν ἔχον πηγῆς ἐπὶ Κηφισοῖο…».
[2] «Εἰσελθόντες δὲ κατελάβομεν αὐτόθι τεθυκότας τε τούς παῖδας καὶ τὰ περὶ τὰ ἱερεῖα σχεδόν τι ἤδη πεποιημένα, ἀστραγαλίζοντάς τε δὴ καί κεκοσμημένους ἅπαντας. Οἱ μὲν οὖν πολλοί ἐν τῇ αὐλῇ ἔπαιζον ἔξω, οἱ δὲ τινες τοῦ ἀποδυτηρίου ἐν γωνίᾳ ἠρτίαζον ἀστραγάλοις παμπόλλοις, ἐκ φορμίσκων τινῶν προαιρούμενοι. Τούτους δὲ περιέστασαν ἄλλοι θεωροῦντες…» – Πλάτων, lysis 206 e 207 a cuf 1965.
[3] «Κυννώ: ἆ πρὸς Μοιρέων, τὴν χηναλώπεκα ὡς τὸ παιδίον πνίγει· πρὸ τῶν ποδῶν γοῦν, εἴ τι μὴ λίθος, τοὔργον, ἐρεῖς, λαλήσει. μᾶ, χρόνῳ κοτ᾽ ὥνθρωποι κἠς τοὺς λίθους ἕξουσι τὴν ζόην θεῖναι» – Ηρόδ. iv, 30-35.
[4] Boëthi, quamquam argento melioris, infans eximium anserem strangulate – Πλίν. hn 34, 84.
[5] Εὐφάνης Ἐπιδαύριος παῖς. Οὗτος λιθιῶν ἐνε[κά]δευδε. ἔδοξε δὴ αὐτῶι ὁ θεός ἐπιστάς εἰπεῖν. “τί μοι δωσεῖς, αἴ τύ/κα ὑγιῆ ποιήσω”. αὐτός δὲ φάμεν “δέκ’ ἀστραγάλους”. Τὸν δὲ θεὸν γελάσαντα φάμεν νιν παυσεῖν. ἁμέρας δὲ γενομένας ὑγιής ἐξῆλθε. – IG IV2 I.121-122.
Ιανισκος, ιανης θεικο παιδι θεραπευτης, Λιλαια Φωκιδος χηναλωπηξ θεος Ασκληπιος ΑΘΗΝΑ ΙΛΙΣΣΟΣ αρχαιο αγαλμα κοριτσιου ιερο Ειλειθυιας θεα Ειλειθυιας 310 300 πχ 4ος αιωνας χειριδωτος χιτωνας μασχαλες λαγος μεση ιμαντας θειο θεραπεια Φωκιδας Ιγνατιαδου παχουλο, παχυ γυμνο, χαμογελαστο αγορι, χαμογελο ηλικια 4 5 6 7 ετων, 4χρονο 5χρονο 6χρονο 7χρονο φορεμα κοντα μαλλια διαδημα στεφανη Σταυρωμενο αριστερο ποδι δεξι τετραπλευρο στηριγμα, ακινητοποιηση χηνα αριστερο χερι παλαμη δεικτης αστραγαλος κοτσι ερμηνεια αγαλμα παριανο μαρμαρο παρου παρος 19ος αιωνας μχ 1857 ορος Παρνασσος αρχαια Φωκιδα ανακαλυψη πηγες ποταμος Κηφισος Αγια Ελεουσα, ιερο ιερον αφιερωμα Νυμφες αγορι της ηρεμη δυναμη εορτη ιεροτελεστια ηλικιακη μεταβαση φρεσκοκομμενα αφιερωση θεοτητα παιχνιδι παιγνιδι αγορια, καθημερινη ζωη ιερα Πλατων ανα δυο, θρησκευτικη τελετη θυσια παλη παλαιστρα, στεφανι γιορτινα ρουχα ειδος ζαρι εξι πιθανοτητες, τεσσερις δυο επιφανεια ριψη πεντε βελτιστη Αφροδιτη, Μιδας Ηρακλης αστραγαλοι χρηση αστραγαλομαντεια ασυνηθιστη πλευρα χηναλεπου καστανοχηνα Tadorna ferruginea, βορεια Ελλαδα, Λεσβος μικρα ασια μαντεια θετικος χρησμος, πτηνο υγροτοπος, οχθη ποταμι λιμνη ελος αμφιβιο υδατα ξηρα κολυμπι μεμβρανη προσβαση θνητος Κατω Κοσμος αρχαιολογος Σβορωνος εξουδετερωση συμβολο μυθολογικο ον βαλτος θανατηφορος πυρετος μικρα παιδια αποφυγη θανατηφορα απειλη αρχαιοτερη ελληνικη λεξη κινδυνος, φραση κινδυνον αναρριπτειν αντικειμενο, εννοια Αλεξανδρινος ποιητης Ηρωνδας, 3ος ιστορια Μιμοι Μιμιαμβοι Μιμος Μιμιαμβος Μιμιση ιαμβος προσκυνητρια Ασκληπιειο νησος Κως δωδεκανησα στραγγαλισμος Πλινιος ο Πρεσβυτερος 1ος μΧ Καρχηδονιος γλυπτης Βοηθος, 4ος παιδικο αναμνηση αρχαιο κειμενο, μικρος ασθενης Ευφανης, προσφορα αμοιβη μοναδικη περιουσια Εθνικο Αρχαιολογικο Μουσειο εαμ Συλλογη εργο τεχνης Γλυπτικη παπαοικονομου ραφτοπουλου Αρτιτοκος, Κορασιον Ασκληπιου Ανδρισκος Αρχαιολογικη Εφημερις, κοριτσι κορασιο κορασις πουλι μαντικη αμφιπολη σερρες σερρων θασος καβαλας καβαλα αβδηρα ξανθης ξανθη θρακης θρακη νεκροπολις νεκροπολη μινωικη μυκηναικη Απαλοδημος περιγραφικο λεξικο πουλια Γουλανδρη Φυσικη Ιστορια Διαφανης υαλος υαλι αριστοκρατια Καλτσας γλυπτα Κοκολακης Μορφολογια Κυβευτικη Μεταφορα κυβος Ντασιος Παρνασσις αρχαιολογια Νυμφη λατρεια ομηρου Ιλιαδα ιλιας ομηρος εναιον, πηγη τεθυκοτας παιδες ιερειο αστραγαλίζοντες κεκοσμημενος αυλη αποδυτηριο γωνια ηρτιαζον φορμισκος πλατωνας Κυννω Μοιρεων, χηναλωπεκα παιδιον πνιγμος πους λιθος, τουργον, ερεις, λαλησει. χρονος ωνθρωποι λιθοι εξουσι ζοη θειναι Ηροδοτος Πλινιος επιδαυριος παις επιδαυρος λιθι επιστας υγιης γελιο παυση υγιεια υγεια
