Του Γιώργου Λεκάκη
Η αρχαία ελληνική πόλις Κάνωπος / Κάνωβος[1], ήταν μια παράκτια μεσογειακή πόλη στην έκταση που κατέχει σήμερα η Αίγυπτος, στο Δέλτα του Νείλου. Ήταν το κύριο λιμάνι στην Αίγυπτο για το ελληνικό εμπόριο, πολύ πριν από την ίδρυση της Αλεξάνδρειας, μαζί με τις επίσης αρχαιότατες ελληνικές πόλεις, Ναύκρατι και Θώνιδα / Ηράκλειο.
Το όνομά της προέρχεται από έναν θρυλικό Έλληνα διοικητή, κυβερνήτη της πόλεως, επί εποχής του Τρωικού εμφυλίου των Ελλήνων Πολέμου, που έλεγαν ότι ήταν θαμμένος εκεί και καταστερίστηκε[2]! Ήταν ο θρυλικός τιμονιέρης του βασιλιά της Σπάρτης Μενελάου, που κατέβηκε εδώ (εξ ου και η μεταγενέστερη ονομασία του νομού Μενελαΐτις) και συνέδεσε πολλούς θρύλους με την πόλη.[3] Έτσι, λοιπόν, η πόλις ιδρύθηκε από Σπαρτιάτες που επέστρεφαν από την Τροία. Ο Σπαρτιάτης Κάνωπος έγινε και ο καπετάνιος-πιλότος του Όσιρι! Το όνομα του Κανώπου εμφανίζεται και στο α΄ μισό του 6ου αιώνα π.Χ. σε ένα ποίημα του Σόλωνος!
Τα ερείπια πολλών αρχαίων κτηρίων της εκτείνονται έως και κοντά στην πόλη, η οποία σήμερα λέγεται Αμπουκίρ[4], στον 31ο παράλληλο [31°19′N 30°04′E] – 3 χλμ. από τον κύριο αρχαιολογικό χώρο της Κανώπου – και 23 χλμ. BA. της Αλεξάνδρειας. Λίγο πιο ανατολικά της, ο (ξηρός πλέον) Κανωπικός κλάδος του Νείλου εισερχόταν κάποτε στην Μεσόγειο…
Η πόλη ήταν διάσημη για τον ναό-μαντείο της, που έδινε χρησμούς και θρησκευτική ίαση / θεραπεία, αλλά ήταν ακόμη πιο διάσημη για την χαρούμενη ζωή της. Εμπορευόταν αλοιφές (εξ ου και ο όρος «Κανωπικά Αγγεία»).
Το 9ο έτος της βασιλείας του Μακεδόνα Πτολεμαίου Γ’ Ευεργέτη (239 π.Χ.), μια μεγάλη συνέλευση ιερέων έγινε στην Κάνωπο και εξέδωσε ένα τιμητικό διάταγμα (το γνωστό και ως «Διάταγμα της Κανώπου») που, μεταξύ άλλων, απένειμε διάφορους νέους τίτλους στον βασιλιά και την σύζυγό του, Βερενίκη. Τρία παραδείγματα αυτού του διατάγματος είναι πλέον γνωστά (συν μερικά θραύσματα), γραμμένα σε στήλη στα κλασσικά ελληνικά και στα αιγυπτιακά (και ιερογλυφικά και δημοτικά). Αυτό το μακεδονικό τέχνεργο είναι το δεύτερο “κλειδί” – μετά τον διάσημο λίθο της Ροζέττας – που ξεκλείδωσε την αποκρυπτογράφηση της αρχαίας αιγυπτιακής γλώσσης. Αυτή ήταν η αρχαιότερη από την σειρά δίγλωσσων επιγραφών της «Σειράς λίθων της Ροζέττας» – στήλες γνωστές και ως Πτολεμαϊκά Διατάγματα. Υπάρχουν τρία τέτοια Διατάγματα συνολικώς.
Η πόλις ονοματίζει ολόκληρη την χερσόνησο (Abu Qir[4]), με τον επίσης ομώνυμο κόλπο (Abu Qir) στα ανατολικά της.
Η υποβρύχια αρχαιολογία[5], λοιπόν, στο Α. τμήμα της Κανώπου έφερε στο φως πολυάριθμες σημαντικές ανακαλύψεις, όπως:
- Ένα σχεδόν άθικτο άγαλμα (παραπάνω φωτογραφία), σε φυσικό μέγεθος, σε μαύρο-γκρι γρανίτη, μιας βασίλισσας των Πτολεμαίων, στο μεταβατικό ελληνοαιγυπτιακό στυλ. Είναι η βασίλισσα Αρσινόη Β’[6], σε σώμα… Αφροδίτης (αργότερα το σώμα αυτό χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο και για την Ίσιδα) ύψους 1,5 μ. Της πτολεμαϊκής μακεδονικής περιόδου, 330 – 305 π.Χ. Φορά ένα διάφανο φόρεμα, που αφήνει να διαγράφονται όλες οι λεπτομέρειες του σώματός της – κι αυτό μόνον Έλληνες το τολμούσαν. Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.
- Υπολείμματα του αρχαίου τεχνητού καναλιού, που συνέδεε το Ηράκλειον και την Κάνωπο!
- Ένα τμήμα μιας σφίγγας, σε μέγεθος ανθρώπου.
- Προσφορές, με την μορφή μικρών αναθηματικών αγαλμάτων, που αφιερώθηκαν και πετάχτηκαν στο κανάλι, μάλλον για ευπλοΐα!
- Αρχαία ελληνικά αγάλματα, με φθορές, οι οποίες έγιναν το 391 μ.Χ. με εντολή του χριστιανού αυτοκράτορα του Βυζαντίου Θεοδοσίου Α’. Στους τελευταίους χρόνους της αρχαίας ελληνικής θρησκείας η πόλη έγινε καταφύγιο για τους αρχαίους θεραπευτές της, ώσπου τελικά, με διάταγμα του Θεοδοσίου, κατεστράφη ο αρχαίος ναός και στην θέση του εγκαταστάθηκαν χριστιανοί μοναχοί… Το 391 μ.Χ., ο Επίσκοπος Αλεξανδρείας Θεόφιλος ίδρυσε στην Κάνωπο ένα σημαντικό μοναστήρι του Τάγματος που ίδρυσε ο Μέγας Παχώμιος, την Μονή Μετανοίας ή Μονή Ταβεννησιωτών. Αυτή λειτούργησε τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 7ου αιώνα[7]. Όμως γύρω στο 485 μ.Χ. ανακαλύφθηκε ότι κρυμμένος / λαθραίος ναός της Ίσιδος εκεί κοντά, στην Μενούθη, που προκάλεσε διώξεις κατά των λατρευτών της αρχαίας θρησκείας…
- Το κεφάλι ενός μαρμάρινου αγάλματος, ύψους 4-5 μ. του θεού Σεράπι.
- Έναν τοίχος από τοιχοποιία πλάτους 3 μ. και μήκους 103 μ. ενός μεγάλου κτηρίου, μάλλον Ναού του Σεράπι, ένα Σεραπείον.
- Τα σχεδόν πλήρη ξύλινα υπολείμματα μιας τελετουργικής βάρκας ή φορτηγίδας, από πλατάνια, ένα ξύλο που σχετίζεται με τον θεό Όσιρι. Τα ιερά Μυστήριά του ήταν θεμελιώδης τελετή για την αρχαία αιγυπτιακή θρησκεία.
- Μέρη ενός σχεδόν πλήρους Ναού των Δεκάδων – ένα αρχαίο πέτρινο μνημείο-οδηγό για τον ουρανό (αστρονομικος / αστρολογογικός χάρτης) και ένα μέρος των αιγυπτιακών μύθων της δημιουργίας.
- Ένα ρωμαϊκών χρόνων άγαλμα της αυτοκρατορικής περιόδου του Νείλου, με προσωποποιημένο τον Νείλο.
- Νομίσματα και κοσμήματα, από την χριστιανική εποχή.
- Σπασμένες τοιχοποιίες της χριστιανικής εποχής, που παρέχουν ενδείξεις ισχυρού σεισμού.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». Γ. Λεκακης “Λακωνων Γη”. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 5.5.2017.
Είναι η πρώτη τέτοια υποβρύχια επιχείρηση, που γίνεται στην Αίγυπτο, εδώ και 25 χρόνια! Κατά την διάρκεια των τελευταίων ανασκαφών και ερευνών έχουν εντοπιστει και χαρτογραφηθεί τα ερείπια ενός οικισμού (ρωμαϊκής εποχής), ο οποίος πιθανότατα ήταν επέκταση της εξέχουσας πόλης Κανώπου της πτολεμαϊκής μακεδονικής περιόδου. Δύτες έχουν καταγράψει ναούς, οικιστικά κτήρια, “βιομηχανικούς” χώρους και μια εμπορική αποβάθρα μήκους 122 μ. , κοντά στην οποία βρήκαν το ναυάγιο ενός αρχαίου εμπορικού πλοίου. Γερανοί ανύψωσαν από το νερό τρία μεγάλα αγάλματα:
- μια σφίγγα από χαλαζίτη, που φέρει το πλαίσιο του Ραμσή Β’,
- έναν γρανιτένιο κολοσσό, άγνωστου άνδρα από τα τέλη της μακεδονικής εποχής και
- ένα λευκο μαρμάρινο αγαλμα ενός Ρωμαίου ευγενή.
Ο κ. M. Is. Khaled, γενικός γραμματέας του Ανώτατου Συμβουλίου Αρχαιοτήτων Αιγύπτου, ετόνισε την απίστευτη αρχαιολογική σημασία του Abu Qir, αποκαλώντας τον χώρο «ζωντανό μάρτυρα» της μακράς ιστορίας της Αιγύπτου. Με την πάροδο του χρόνου, οι σεισμοί και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας βύθισαν τις παράκτιες περιοχές του Δέλτα του Νείλου, στις οποίες περιλαμβάνονταν ο Κάνωπος και το κοντινό λιμάνι Θώνις-Ηράκλειο, κάτω από την Μεσόγειο Θάλασσα. – ΠΗΓΗ: “Egypt recovers three massive ancient colossi from Abu Qir seabed”, Ahram, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 21.8.2025.
Μια ακόμη σημαντική ανακάλυψη ανακοινώθηκε από την Κάνωπο: Ένα νέο πλήρες αντιγραφο του διάσημου “Διατάγματος της Κανώπου” (παραπάνω φωτ.) της πτολεμαϊκής-μακεδονικής εποχής, το οποίο ανακαλύφθηκε στο ανατολικό Δέλτα του Νείλου. Το Διάταγμα ήταν μια βασιλική διακήρυξη, που εκδόθηκε το 238 π.Χ. από τον Μακεδόνα φαραώ Πτολεμαίο Γ΄ τον Ευεργέτη (εβασίλευσε 246 – 221 π.Χ.). Η πόλις ετίμησε τον βασιλιά, την σύζυγό του, Βερενίκη, για τα πολλά πολιτικά επιτεύγματα και την θρησκευτική τους συνεισφορά. Αντίγραφα του διατάγματος διατάχθηκε να διανεμηθούν και να εκτεθούν σε μεγάλους ναούς σε όλην την χώρα. Αλλά οι αρχαιολόγοι έχουν ανακτήσει μόνο 6 (σε Kom El-Hisn, San El-Hagar, Tell Basta, κ.ά.). Το τελευταίο είναι το πρώτο πλήρες αντίγραφο του κειμένου, που βρέθηκε εδώ και 150 χρόνια. Ανακαλύφθηκε στην τοποθεσία Tell al-Faraun / Tell El-Fara’in, στην πόλη El-Husseiniya, στο Κυβερνείο Sharqia της Αιγύπτου, όπου ήταν η αρχαία πόλη Imet[8]. Η κορυφή της στήλης από ψαμμίτη, ύψους 127,5 εκατ., πλάτους 83 εκατ. και πάχους περίπου 48 εκατ. διαθέτει έναν πτερωτό ηλιακό δίσκο, που πλαισιώνεται από δύο βασιλικές κόμπρες, οι οποίες φορούν τα λευκά και κόκκινα στέμματα (αντιστοίχως της Άνω και Κάτω Αιγύπτου). Ανάμεσά τους βρίσκεται η επιγραφή «Di Ankh» (= αυτός που δίνει ζωή) και κάτω από αυτό το συμβολικό σχέδιο, το διάταγμα είναι χαραγμένο σε 30 γραμμές.
Το ίδιο το διάταγμα είναι πλούσιο σε ιστορικό περιεχόμενο: Περιγράφει λεπτομερώς τις βασιλικές δωρεές σε ναούς, τις πολιτικές φορολογικής ελάφρυνσης σε περιόδους πλημμύρας του Νείλου και την καθιέρωση ενός συστήματος δίσεκτου έτους (για την προσθήκη μιας επί πλέον ημέρας κάθε 4 χρόνια). Περιλαμβάνει επίσης διατάγματα για την θεοποίηση της βασιλικής οικογένειας, ιδίως του βασιλιά Πτολεμαίου Γ΄ και της βασίλισσας Βερενίκης, που αναφέρονται ως «Ευεργέτες Θεοί». Το κείμενο καταγράφει την καθιέρωση ενός νέου ιερατικού τίτλου προς τιμήν τους, μια θρησκευτική γιορτή που σηματοδοτεί την ανατολή του άστρου του Σείριου (Sopdet) και περαιτέρω θρησκευτικές καινοτομίες.
Όλα τα προηγουμένως ανακαλυφθέντα αντίγραφα του διατάγματος ήταν τρίγλωσσα και γραμμένα σε τρία αλφάβητα: ιερογλυφικά, δημοτικά και ελληνικά. Αλλά το νεοανακαλυφθέν είναι εξ ολοκλήρου χαραγμένο μόνον στα ιερογλυφικά. Αυτή η νέα ανακάλυψη επιτρέπει μια βαθύτερη κατανόηση του πώς εξελίχθηκε η βασιλική ιδεολογία, η θρησκευτική πολιτική και η γλωσσική έκφραση κατά την διάρκεια μιας από τις πιο σύνθετες ιστορικές περιόδους της Αιγύπτου. – ΠΗΓΗ: “Discovery of a Complete New Copy of the Canopus Decree in Egypt’s Sharqia Governorate”, Egypt Daily News, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 11.9.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Sharpe S. «The Decree Of Canopus, In Hieroglyphics And Greek, With Tr., And An Explanation Of The Hieroglyphical Characters», Λονδίνο, 1870.
- V. Razanajao “D’Imet à Tell Farâoun: recherches sur la géographie, les cultes et l’histoire d’une localité de Basse-Égypte orientale”.
- ΔΕΙΤΕ: Smithsonian Channel ταινία «Cleopatra’s Lost City», 2019.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Canopus / Kanubu / κοπτ. Kanopos / Canobus, κλπ. Στην αιγυπτιακή δημοτική αναφέρεται ως pr-gwṱ > Peguat / Pikuat. Πόλη στον 31ο παράλληλο [31°18′N 30°5′E].
[2] Βλ. Πλούταρχος – αστέρι Canopus.
[3] Βλ. Ρωμαίο ιστορικό Τάκιτο.
[4] Το όνομα Abukir ή Aboukir είναι ελληνικό: Το σημερινό όνομα της πόλης είναι Abu Qir (κοπτ. Apakyri = «πατέρας / άγιος Κύρος»), έναν από ένα ζευγάρι χριστιανών μαρτύρων του 4ου αιώνα, που τιμάται εδώ από την Κοπτική Εκκλησία: Οι χριστιανοί άγιοι Κύρος Αλεξανδρείας και Ιωάννης.
[5] Από το 1992, το IEASM με επί κεφαλής τον Γάλλο υποβρύχιο αρχαιολόγο Fr. Goddio.
[6] Ο Μακεδόνας Πτολεμαίος Β’ (309 / 246 π.Χ.), αδελφός και σύζυγος της Αρσινόης Β’, είχε επιβάλει την λατρεία της.
[7] Βλ. J. de Nikiou.
[8] Η αρχαία πόλη Ιμέτ είναι σήμερα στην πόλη Τελ Νεμπέσα ή Νεμπέσεχ (επίσης γνωστή ως Φαραών / Φαρούν), 10 χλμ. νότια της Τάνιδος, στο Α. Δέλτα του Νείλου στον 30ό παράλληλο [30°51′36″N 31°54′38″E]. Ήταν η αρχαία πρωτεύουσα του 19ου Νομού της Κάτω Αιγύπτου. Ένας ναός στην τοποθεσία, αφιερωμένος στη θεά Wadjet / Γουαντζέτ, την θεά-κόμπρα της Κάτω Αιγύπτου, ίσως κατασκευάσθηκε επί Ραμσηδών. Ωστόσο, επιγραφές μαρτυρούν ότι η κατοίκηση ξεκίνησε την 18η Δυναστεία. Η Γουαντζέτ ή «Κυρία της Ιμέτ» ενώθηκε με τον Μιν και τον Ώρο και σχημάτισαν μια (αγία) τριάδα θεοτήτων (αρχαίο ελληνικό ορφικό μοντέλο και έγινε και οσιρικό και που εντοπίσθηκε αλλαχού στην Αίγυπτο). Κατά την διάρκεια των ανασκαφών του αρχαιοκαπηλου Πέτρι “σε έναν από τους αρχαιότερους τάφους βρέθηκαν όχι λιγότερα από 200 ανεπίγραφα ταφικά αγαλματίδια, σε πράσινη γυαλισμένη κεραμική. Σε μια άλλη περίπου 30.000 χάντρες από γυαλί, ασήμι και λάπις λάζουλι. Χάλκινες αιχμές δοράτων, φυλαχτά, σκαραβαίοι κλπ., βρέθηκαν επίσης σε σημαντικό αριθμό”. Μια βασιλική σφίγγα από την πόλη, από αυτήν την “ανασκαφή”, σε μαύρο γρανίτη, της 12ης Δυναστείας, ευρίσκεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστώνης, ΗΠΑ. – ΠΗΓΗ: Am. Edwards “Pharaohs Fellahs and Explorers”, εκδ. Harper & Brothers, Νέα Υόρκη, 1891.
