Λόγω κεραυνοβόλου έρωτα μετονομάσθηκε το Αστέριον όρος, σε Κιθαιρώνα – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Παράκειται δὲ αὐτῷ Κιθαιρὼν ὄρος, ὀνομαζόμενον δὲ πρότερον Ἀστέριον δι´ αἰτίαν τοιαύτην. Βοιωτοῦ τοῦ Ποσειδῶνος ἐκ δυεῖν γυναικῶν τῶν ἐπισήμων θέλοντος γῆμαι τὴν ὠφελιμωτέραν καὶ ἐν ταῖς ἀκρωρείαις λόφου τινὸς ἀνωνύμου νυκτὸς περιμένοντος ἀμφοτέρας, αἰφνίδιος ἐξ οὐρανοῦ κατενεχθεὶς ἀστὴρ ἐνέπεσεν τοῖς Εὐρυθεμίστης ὤμοις καὶ ἀφανὴς ἐγένετο.

Βοιωτὸς δὲ τὸ σημαινόμενον νοήσας τὴν μὲν κόρην ἔγημεν, τὸ δὲ ὄρος ὠνόμασεν Ἀστέριον ἀπὸ τοῦ συγκυρήματος. Ὕστερον δὲ ἐκλήθη Κιθαιρὼν δι´ αἰτίαν τοιαύτην. Τισιφόνη μία τῶν Ἐρινύων εἰς ἐπιθυμίαν ἐμπεσοῦσα παιδὸς εὐπρεποῦς, Κιθαιρῶνος τοὔνομα, καὶ μὴ στέγουσα τὴν ἐπίτασιν τῶν ἐρώτων, λόγους αὐτῷ περὶ συνόδων ἀπέστειλεν· ὁ δὲ τὸ καταπληκτικὸν τῆς προειρημένης φοβηθεὶς οὐδὲ ἀποκρίσεως αὐτὴν ἠξίωσεν· ἡ δὲ ἀποτυχοῦσα τῆς προαιρέσεως ἐκ τῶν πλοκάμων ἕνα τῶν δρακόντων ἀπέσπασεν καὶ ἐπὶ τὸν ὑπερήφανον ἔβαλεν· ὁ δὲ ὄφις τοῖς κόλποις περισφίγξας αὐτὸν ἀνεῖλεν Ἀστερίου ποιμαίνοντα ἐν ταῖς ἀκρωρείαις. Κατὰ δὲ πρόνοιαν θεῶν τὸ ὄρος ἀπ´ αὐτοῦ μετωνομάσθη Κιθαιρὼν, καθὼς ἱστορεῖ Λέων ὁ Βυζάντιος ἐν τοῖς Βοιωτιακοῖς.

Ἑρμησιάναξ δὲ ὁ Κύπριος ἱστορίας μέμνηται τοιαύτης. Ἑλικὼν καὶ Κιθαιρὼν ἀδελφοὶ τυγχάνον τες διαφόρους ἔσχον τῶν τρόπων τὰς διαθέσεις· ὁ μὲν γὰρ Ἑλικὼν πρᾳότερος ὑπάρχων καὶ προσηνὴς, συμπαθῶς ἐγηροβόσκει τοὺς γονεῖς· ὁ δὲ Κιθαιρὼν πλεονέκτης τυγχάνων καὶ θέλων εἰς ἑαυτὸν μεταστῆσαι τὴν οὐσίαν, πρῶτον μὲν ἐφόνευσεν τὸν γεννήσαντα, τὸν δὲ ἀδελφὸν ἐξ ἐνέδρας κατακρημνίζων, καὶ αὐτὸς συγκατηνέχθη· κατὰ δὲ θεῶν πρόνοιαν εἰς ὁμώνυμα ὄρη μεταμορφωθέντες ἐγένοντο Κιθαιρὼν μὲν διὰ τὴν ἀσέβειαν Ἐρινύων μυχός, Ἑλικὼν δὲ διὰ φιλοστοργίαν Μουσῶν ἐνδιαίτημα.

Απόδοση:

Πλησίον (του Ισμηνού) ευρίσκεται το όρος Κιθαιρών. Αυτό παλαιότερα ονομαζόταν Αστέριον, για τον έξης λόγο: Ο Βοιωτός, υιός του Ποσειδώνος, ήθελε να νυμφευθεί την καλύτερη μεταξύ δύο επισήμων γυναικών και ανέμενε νύκτωρ και τις δύο στην κορυφή κάποιου ανωνύμου λόφου. Αιφνιδίως κατήλθε εξ ουρανού ένα αστέρι, επέπεσε στους ώμους της Ευρυθεμίστης και εν συνεχεία εξαφανίσθηκε! Ο Βοιωτός, κατανοήσας το υποδηλούμενο, την μεν κόρη ενυμφεύθη, το δε όρος ονόμασε Αστέριο, εξ αιτίας του περιστατικού.

Αργότερα, όμως, το όρος απεκλήθη Κιθαιρών για την ακόλουθη αιτία: Η Τισιφόνη – μία από τις Ερινύες – ερωτεύθηκε κεραυνοβόλως κάποιον ευπρεπή νέο, ο όποιος ελέγετο Κιθαιρών. Και επειδή δεν ημπορούσε να συγκράτησει την ένταση του ερωτικού πάθους, απέστει­λε σ’ αυτόν «λόγους περί συνόδων» (δηλ. προτάσεις για συναντήσεις, κοινώς ραβασάκια, θα τα λέγαμε σήμερα!). Ο νέος, φοβηθείς το τρομερό της Ερινύος, δεν αξίωσε αυτήν ουδέ απαντήσεως. Αύτη, επειδή απέτυχε στην επιθυμία της, απέσπασε από τα πλοκάμια της κεφαλής της ένα από τα φίδια και το έρριψε στον υπερήφανο νέο. Το δε φίδι, αφού περιέσφιγξε τον νέο με το σώμα του, τον εφόνευσε, ενώ αυτός έβοσκε τα ποίμνιά του στις κορυφές του Αστερίου. Σύμφωνα και με την θέληση των θεών, το όρος, από το όνομά του νέου, μετονομάσθηκε Κιθαιρών.[1]

Κατ’ άλλην παράδοση, ο Ελικών και ο Κιθαιρών, όντες αδελφοί, είχαν διαφορετικούς τρόπους του φέρεσθαι. Ο μεν Ελικών, ήταν πραότερος και ευπροσήγορος, και με αγάπη γηροκόμησε τους γονείς του. Ο δε Κιθαιρών, καθώς ήτο πλεονέκτης και ήθελε ιδική του την πατρική περιουσία, κατ’ αρχάς εφόνευσε τον πατέρα του. Τον δε αδελφό του, εξ ενέδρας, τον κατεκρήμνισε. Εκρημνίσθη όμως και ο ίδιος μαζί. Κατά θεία θέληση, αφού μετεμορφώθησαν στα ομώνυμα όρη, έγιναν, ο μεν Κιθαιρών, εξ αιτίας της ασε­βείας του, μύθος των Ερινυών, ο δε Ελικών, λόγω της φιλοστοργίας του, κατοικητήριον των Μουσών.[2]

Σχόλια:

Το μονήρες ασβεστολιθικό όρος Κιθαιρών έχει ηλικία μεγαλύτερη των 200.000.000 ετών. Ορίζει τα όρια Βοιωτίας-Αττικής-Μεγαρίδος[3]. Άρχεται από το κλειστό οροπέδιο της Σκούρτας[4], συνεχίζει στα Ν. της πεδιάδος των Θηβών. Στα Δ. ορίζεται από τον ποταμό Ωερόη[5]. Στα Ν. του όρους, ένα τραπεζοειδές ρήγμα σχηματίζει τις κοιλάδες της Οινόης[6] και της Αιγόσθενας[7]. Αυτό αποστραγγίζεται από τον ποταμό Κοκκίνη, ο οποίος παροχετεύει τα νερά του στον Ελευσίνιο Κηφισό. Έτσι σχηματίζονται και δυο βουνά, το Καρύδι και του Πατέρα, προς την μεγαρική περιοχή. Το κυρίως, λοιπόν, βουνό είναι ένας τιτανόλιθος, μήκους 32 χλμ. και πλάτους 6 χλμ. Χωρίζεται σε δυο τμήματα, από έναν αυχένα, ο οποίος ευρίσκεται στο μέσον του:

• Το Α. τμήμα, το χαμηλότερο, που νυν καλείται Πάστρα, έχει υψηλότερη κορυφή την Μπουζούριζα (1.015 μ.), και
• Το Δ. τμήμα, που νυν καλείται Ελατιάς (ή Ελατικόν), με δυο κορυφές (1.357 και 1.409 μ.) κατάφυτες από έλατα, όπου και ένα εκκλησάκι του Προφ. Ηλία, όπως και λέγεται η υψηλότερη κορυφή του – που ορθώνεται μόλις 4 χλμ. από την θάλασσα![8] Όντως ο Κιθαιρών έχει πολλά βαθύσκια δάση, κυρίως από δρύες, φιλύρες, κερωνίες και υψηλότερα από πεύκα κι από έλατα. Από τα πεύκα του, οι παλαιότεροι εξήγαγαν ρητίνη. Στους ημιορεινούς αμπελώνες του Κιθαιρώνος σήμερα καλλιεργείται ασύρτικο, ροδίτης και σαββατιανό. «Κιθαιρώνος λέπας» έλεγαν οι αρχαίοι και εννοούσαν τον σύμφυτο τόπο ή τον πετρώδη («παρά το λέπεσθαι»).

Στα Δ. της υψηλότερης κορυφής του, ο Κιθαιρών διαχωρίζεται και πάλι σε δυο τμήματα, τα οποία καταπίπτουν απότομα στην θάλασσα, στον κόλπο των Αιγόσθενων και την Αλκυονίδα ή Κρισαία Θάλασσα (της Λιβαδόστρας). Οι αρχαίοι έλεγαν πως το βουνό έχει «άβυσσα χάσματα»[9]. Την διπλή κορυφή του όρους προς τα ΝΑ., που διαιρεί την Αττική από την Μεγαρίδα, την λένε (τα) Κέρατα.

Γενικώς ο Κιθαιρών έχει λίγα νερά. Γι’ αυτό και δεν κουβαλά πολλά χωριά στην πλάτη του! Γνωστή κρήνη του Κιθαιρώνος ήταν η Γαργαφία, στους βορεινούς πρόποδες του όρους, πλησίον των Πλαταιών. Από τον Κιθαιρώνα πηγάζει ο σπουδαίος ποταμός της Βοιωτίας Ασωπός[10], που διαφεντεύει την Παρασωπία χώρα και χάρις στα ευεργετήματά του σ’ αυτήν εκτίσθησαν και πρόκοψαν πολλές πόλεις.

Όσο το βουνό ανήκε στους Βοιωτούς, ήταν ιερό γι’ αυτούς βουνό («ζάθεος Κιθαιρών»). Το συνέδεσαν με μυθικές τους παραδόσεις. Λατρευόταν ο Κιθαιρώνιος Ζευς και η Κιθαιρωνία Ήρα. Εδώ επάνω εορτάζονταν τα Δαίδαλα. Ο βασιλιάς Κιθαιρών[11] των Πλαταιών βασίλευε προ του Ασωπού! Ήταν τόσο σοφός, που έγινε σύμβουλος του Διός. Ο Ζευς τον συμβουλεύθηκε τι να κάνει για να επαναφέρει την Ήρα στον Όλυμπο, επειδή εκείνη είχε φύγει οργισμένη στην Εύβοια. Ο βασιλιάς Κιθαιρών τον συμβούλεψε να κατασκευάσει ένα ξόανο και να το περιφέρει στις πόλεις, εντός άμαξας, που έσερναν βόδια, και να διαδίδει πως είναι η νύμφη Πλάταια, την οποία νυμφεύεται. Όταν έμαθε γι’ αυτήν την επίδειξη της νέας νύμφης η Ήρα, έσπευσε από την Εύβοια και αποκάλυψε το ξόανο… Όταν είδε πως επρόκειτο για φάρσα, γέλασε με την καρδιά της κι έτσι ξανασυμφιλιώθηκε με τον Δία, στην Βοιωτία… Εις ανάμνησιν του γεγονότος, στις Πλαταιές εόρταζαν τα Δαίδαλα, όταν και περιέφεραν το «δαίδαλον» ή «πρέμνον» (ένα ξόανο σαν κορμός δένδρου) της Κιθαιρωνίας Ήρας, που γι’ αυτό την αποκαλούσαν και Νυμφευομένη[12]…

Όταν τις πλαγιές του Κιθαιρώνος (και του Ελικώνος) κατοίκησαν οι Θράκες, κυρίαρχη λατρεία εδώ έγινε αυτή του Έρωτος[13].

Η πανίδα του Κιθαιρώνος

Στο βουνό ζούσαν κάποτε μέχρι και λιοντάρια! Μάλιστα, ο φημισμένος λέων του Κιθαιρώνος εφόνευσε τον Εύιππο (τον υιό του Μεγαρέως). Ο Κιθαιρώνιος Λέων έβλαπτε τα ποίμνια του Αμφιτρύωνος (του βασιλέα των Θηβών, πατέρα του Ηρακλέους) και του Θεσπίου[14].

Στα σύγχρονα χρόνια ζούσαν ελάφια, ζαρκάδια, αγριόχοιροι, λύκοι… Μέχρι και τον 19^ο αι. ζούσαν και αρκούδες. Σήμερα, μόνον λίγες αλεπούδες και ίσως κάποιοι λύκοι κι αγριόχοιροι…

Πόλεις του Κιθαιρώνος – ΔΙΑΒΑΣΤΕεπίσης: Γ. Λεκακης “Οι 88 αρχαιες πολεις της Βοιωτιας”.

Στον Κιθαιρώνα έζησε και ο περίφημος ιατρός Μελάμπους. Συνδέθηκε με την πόλη Αιγόσθενα. Στα ιστορικά χρόνια εκεί έδειχναν τον τάφο του. Διοργάνωναν και ετήσιο πανηγύρι στη μνήμη του! Άλλες σημαντικές πόλεις του Κιθαιρώνος ήταν οι Ερυθρές[15]. Η θηβαϊκή πόλη Πλάταια[16] (μεταξύ Ελικώνος και των Β. του Κιθαιρώνος, παρά τόν Ασωπό, και εγγύς των πηγών του), περίφημη για την σ’ αυτήν νίκη των Ελλήνων κατά των Περσών (479 π.Χ.). Η Υσία στους πρόποδες του Κιθαιρώνος, επάνω στον αρχαίο δρόμο Αθηνών-Δεκελείας-Τανάγρας-Θηβών! Πόλη με φημισμένο ναό του Απόλλωνος.[17] Και οι Ελευθεραίς και η Οινόη (στα Ν. του βουνού).[18]

Η στενή διάβαση του όρους Κιθαιρώνος, η οποία εκ Πλαταιών οδηγούσε δια μέσου Ελευθερών[19] στην πόλη των Αθηνών, ονομαζόταν Δρυός Κεφαλαί (649 μ.). Οι Βοιωτοί την έλεγαν Τρείς Κεφαλαί – στα μετέπειτα χρόνια, με την κατοίκηση αρβανιτών, μετονομάσθηκε σε Κιάφα-σούρι. Γι’ αυτήν την δίοδο μάχονταν Αθηναίοι εναντίον Θηβαίων. Αυτή ήταν και η κυριώτερη δίοδος του Κιθαιρώνος και μέχρι πριν λίγες δεκαετίας από αυτήν διερχόταν η εθνική οδός Αθηνών-Λαμίας-Θεσσαλονίκης! Η άλλη του διάβαση, που εξυπηρετούσε την συγκοινωνία Βοιωτίας-Μεγάρων, ήταν η δυτική του, νυν Κιάφα-μούζα, η οποία διέρχεται δια της Ειδυλλίας[20]. Αυτές οι διαβάσεις είχαν σημαντική αμυντική σημασία για την πόλη των Αθηνών. Όταν τις κατέλαβε ο Μαρδόνιος απειλούσε σοβαρά τα νώτα του ελληνικού στρατού. Την δίοδο την δια των Ειδυλλίων διερχομένη κατέλαβε ο Αγησίλαος (378-377 π.Χ.), όταν ενεργούσε κατά των Θηβών, για να την χρησιμοποιήσει ως γραμμή υποχωρήσεως. Το επόμενο έτος, την κατέλαβαν οι Αθηναίοι και οι Θηβαίοι και απέκρουσαν τον Κλεόμβροτο.

Το βουνό ήταν και ενδιαίτημα ληστών. Ο πλούσιος Θηβαίος Ισμηνόδωρος, φονεύθηκε υπό ληστών, περί τον Κιθαιρώνα, ενώ μετέβαινε στην Ελευσίνα.[21] Και ο Ισμηνός (ο πρεσβύτερος των παίδων της Νιόβης του Ταντάλου) εφονεύθη (μαζί με τα άλλα 9 ή 5 αδέλφια του) υπό του Απόλλωνος, ενώ κυνηγούσαν στον Κιθαιρώνα.

Σύγχρονη ιστορία

Όταν ο Καππαδόκης όσιος Μελέτιος[22] (Μουταλάσκη Καισαρείας 12^ος αι.-1105), έφυγε από την πατρίδα του, επειδή εισέβαλαν οι μουσουλμάνοι, έφθασε στην Αττική, απ’ όπου πήγε στον Κιθαιρώνα και ίδρυσε περίφημη έως σήμερα μονή, παρά το χωριό Μάζι (Μυούπολη). Η φήμη του προσέλκυσε μοναχούς και πιστούς, που ευεργέτησε την Αττική και την Βοιωτία.

Το βουνό εμπλέκεται και στην σύγχρονη ιστορία της Ελλάδος. Την 23^η Οκτωβρίου 1923 διεξήχθη επ’ αυτού εμφύλια μάχη, μεταξύ κορινθιακών στρατευμάτων, τα οποία κινήθηκαν προς Αθήναις, υπό του αντεπαναστατικού κινήματος του στρατηγού Λεοναρδόπουλου και των κρατικών στρατευμάτων, τα οποία εστάλησαν εξ Αθηνών, προς ανακοπή αυτής της προχωρήσεως. Τα αντίπαλα στρατεύματα συναντήθηκαν στον Κιθαιρώνα, έγινε μια ολιγόωρη μάχη γνωστή στην Ιστορία ως «Μάχη του Κιθαιρώνος», και στην οποία επικράτησε ολοκληρωτικά ο κρατικός στρατός…

ΠΗΓΗ: Λεκάκης Γ. “Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις – Αττική” (υπό έκδοσιν). ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ «ΠΕΡΙ ΠΟΤΑΜΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ ΕΠΩΝΥΜΙΑΣ και των εν αυτοίς ευρισκομένων». Απόσπασμα από το υπό έκδοσιν έργο του συγγραφέα «Σχόλια στο έργο του Πλουτάρχου “Περί ποταμών και ορών επωνυμίας και των εν αυτοίς ευρισκομένων”» . Άρθρο του Γ. Λεκάκη στην εφημ. “Ελληνική Γνώμη”, Μάιος/Ιούν. 2010. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.7.2010.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Το αναφέρει και ο Λέων Βυζάντιος στα «Βοιωτικά» του.

[2] Το αναφέρει ο Ερμησιάναξ ο Κύπριος.

[3] Από την Μεγαρίδα, από τις Σκειρωνίδες Πέτρες υψώνονται τα Όνεια Όρη που ενώνονται με τον Κιθαιρώνα – βλ. σχ. Στρ.

[4] Οροπέδιο (530 μ.) Δ. της Πάρνηθος, όπου τα γνωστά Ελευθεροχώρια / Δερβενοχώρια. Είναι πετρώδες γι’ αυτό και η κορυφή καλείται Πετρογεράκι (1.026 μ.). Αυτό αποστραγγίζεται στον βοιωτικό Ασωπό.

[5] Νυν ποταμάκι της Λιβαδόστρας. Εκβάλλει στον Κορινθιακό κόλπο.

[6] Νυν Μάζι.

[7] Νυν Γερμανός ή Πόρτο Γερμενό. Τα αρχαία τείχη της βυθίζονται σήμερα στην θάλασσα. Η δε λεκάνη λέγεται του Κρυομαδίου.

[8] Στην θέση Πέταλο (υψ. 1.100 μ.) υπάρχει το καταφύγιο «Βαγγέλης Τσάκος» του ΕΟΣ Ελευσίνος.

[9] βλ. σχ. σχολ. Ευριπίδη.

[10] Κοινώς λέγεται Ωρωπός ή Βουριένης, γιατί εκβάλλει στον Ευβοϊκό κόλπο, παρά τον Ωρωπό.

[11] Αδελφός του Ελικώνος.

[12] βλ. σχ. Παυσανίας (ΙΧ,3,9).

[13] Σημαντικότερο κέντρο λατρείας του οι Θεσπιαίς, όπου υπήρχε το αρχαιότερο άγαλμά του, από αργό (ακατέργαστο) λίθο.

[14] Βασιλεύς των Θεσπιέων που εφονεύθη υπό του 18χρονου Ηρακλέους, καθώς φύλαγε την αγέλη των βοδιών του πατρός του.

[15] Αυτή κάποτε απέκτησε και αποικία στην μικρασιατική ακτή, έναντι της Χίου.

[16] βλ. σχ. Θουκυδίδη. Η πόλη επήρε το όνομά της από την θυγατέρα Πλάταια, του Ασωπού. Ερείπιά της παρά το χωριό, το νυν καλούμενο, Κόκλα.

[17] Εκτίσθη από τον Νυκτέα, τον υιό του βασιλέα της Υρίας, Υριέα (πατέρα της Αντιόπης). Ελέγετο και Υρία, επειδή πολλοί κάτοικοι εκ της γείτονος Υρίας είχαν μετεγκατασταθεί εκεί και είχαν ιδρύσει συνοικισμό. Γνωστή από την Μάχη των Πλαταιών, αφού οι Έλληνες είχαν παραταχθεί εναντίον των Περσών μεταξύ Υσιών και Ερυθρών. Έρημη ήδη επί Παυσανία. Σήμερα σώζονται λείψανα περιβόλου, τείχους και ακροπόλεως.

[18] Οινόη, Ελευθεραίς, αλλά και Σούνιο, Θορικός, Φυλή και Πάνακτος φυλούσαν την πόλη των Αθηνών.

[19] Νυν Κάζα.

[20] Η κοινότητα Ειδυλλία ξέπεσε εκ παραφθοράς σε… Βίλλια

[21] βλ. σχ. Λουκιανό.

[22] Εορτάζεται 1 Σεπτεμβρίου.