Ο Αρκάς βασιλιάς Ιταλός, που ονόμασε την Ιταλία – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Η χερσόνησος της Ιταλίας, κατά καιρούς ελέγετο και:

• Άρτεσα / Άρτοσα, λόγω της μεγάλης παραγωγής σίτου για άρτο,
• Αυσωνία (από τον Αύσωνα) – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι ΑΥΣΩΝΙΑΣ, ΕΔΩ.
• Κρονία (Σατουρνία, από τον πρώτο εκπολιτιστή της, θεό Κρόνο του ελληνικού πανθέου),
• Τυρρηνία (από τους Τυρρηνούς Ετρούσκους Έλληνες) και τέλος
• Ιταλία (ιων. Ιταλίη) από τον Ιταλό.

Ο Ίταλος ή Ιταλός ήταν ο Έλληνας ήρωας, που έδωσε το όνομά του στην χερσόνησο, η οποία ονομάσθηκε Ιταλία, δηλ. ήταν ο επώνυμος ήρως της Ιταλίας. «Ολόκληρη η ακτή της Ευρώπης επήρε το όνομα Ιταλία» από αυτόν – «μέχρι τις σημερινές περιοχές της Τοσκάνης και της Μάρκας».

Ο πρώτος βασιλιάς με το όνομα Ιταλός ο Αρκάς, έζησε 16 γενιές πριν από τον Τρωικό εμφύλιο των Ελλήνων Πόλεμο! Το όνομα Ιταλία προέρχεται από αυτόν. Αρχικώς Ιταλία λεγόταν η περιοχή που αντιστοιχούσε στο βασίλειό του, δηλαδή σχεδόν όλη η Καλαβρία «η οποία εκτείνεται από τον Σκυλλητικό κόλπο έως τον Λαμητικό κόλπο· οι οποίοι απέχουν δύο σημεία μισής ημέρας με τα πόδια μεταξύ τους» – δηλ. από το Ηράκλειον Ακρωτήριον (νυν ακρωτήριο Σπαρτιβέντο) μέχρι τον Σκυλλητικό κόλπο (νυν Σκιλάτσε) και του Λαμέτικου κόλπου (νυν Κόλπος του Αγίου Ευφημίου), επομένως την σημερινή κεντρική Καλαβρία ή Ισθμός του Καταντζάρο, τον άξονα Μεταπόντιου – Ποσειδωνίας (νυν Πέστουμ – από τις εκβολές του Βραδάνου έως τις εκβολές του Σέλη). Περιελάμβανε και τις εκτάσεις της κατοπινής πόλεως του Τάραντα. Συνόρευε με τις πόλεις Σκυλέτιον και Τυρρήνα!

Σε αυτον τον αρχαίο χάρτη διαβάζουμε:

• Στην Απουλια ζουν οι Πευκετιοι.
• Στην τοτε Καλαβρία (νυν νότια Απουλια), οι Μεσαπιοι και οι Σαλαντίνοι (> Σαλαντιανη Ελλάς). Οι πόλεις Τάραντας, Καλλιπολις (Ανξα) και Υδρους (νυν Οτραντο). Καταλήγει στο Σαλεντινό ή Ιαπύγιο ακρ.
• Στην Λουκανια (αρχαια Οινωτρία): Οι πολεις Μεταπόντιο, Ποσειδωνια, Ηρακλεια, Σιρις και ο ομώνυμος ποταμός.
• Στην Καμπανια: Νεάπολις, Κυμη, Καπρι, Ποντια Αιναρια νησιά, Επομεος, Μισηνο στην Τυρρηνη Θαλασσα. (Πιο βόρεια η χώρα των Σαμνιων).
• Στην Ιταλία (νυν Καλαβρία): Συβαρις, Θούριοι, Πετελια, Κροτων, Σκυλακιο, Καυλωνια, Λοκροι Επιζεφύριοι, Ρηγιο, Σκυλαιο, Μεδμα, Τεμπσα, Τερινα. Τα ακρωτηρια: Ζεφυριο, Ηρακλειο, Λευκοπετρα. Τα όρη Σιλα (Sila). Ο Ιππωνιάτης κόλπος του Ποσειδωνος.

Αυτός ο γενναίος, καλος, έξυπνος, φιλόσοφος και σοφος άνδρας, έπεισε τους γείτονές του, μερικούς με λόγια, άλλους με βία εκστρατειών. Από βασιλιάς της Σικελίας, επέκτεινε το βασίλειό του και προς την (ιταλική) χερσόνησο. Ίδρυσε βασίλειο και στο Λάτιο. Υπέταξε πολλούς λαούς, αμέσως διεκδίκησε και τις γειτονικές περιοχές και έθεσε πολλές πόλεις υπό την κυριαρχία του. Ήταν ο ιδρυτής της Πανδοσίας Βρεττίας / Βρουτίας, που έγινε πρωτεύουσα του βασιλείου του – πιθανώς ταυτίζεται με την σύγχρονη πόλη Άκρα. Βασίλευσε λοιπόν και στο βόρειο τμήμα της σημερινής Καλαβρίας, καθώς και στην ιωνική περιοχή (του Ιωνίου Πελάγους). Από αυτόν οι Οίνωτρες[1] μετονομάστηκαν Ιταλικοί / Ιταλοί.

• «Ἀντίοχος δὲ ὁ Συρακούσιος, συγγραφεὺς πάνυ ἀρχαῖος, ἐν Ἰταλίας οἰκισμῷ τοὺς παλαιοτάτους οἰκήτορας διεξιὼν, ὡς ἕκαστοί τι μέρος αὐτῆς κατεῖχον, Οἰνώτρους λέγει πρώτους τῶν μνημονευομένων ἐν αὐτῇ κατοικῆσαι, εἰπὼν ὧδε· ‘Ἀντίοχος Ξενοφάνεος τάδε συνέγραψε περὶ Ἰταλίης ἐκ τῶν ἀρχαίων λόγων τὰ πιστότατα καὶ σαφέστατα· τὴν γῆν ταύτην, ἥτις νῦν Ἰταλίη καλεῖται, τὸ παλαιὸν εἶχον Οἴνωτροι’. Ἔπειτα διεξελθὼν ὃν τρόπον ἐπολιτεύοντο, καὶ ὡς βασιλεὺς ἐν αὐτοῖς Ἰταλὸς ἀνὰ χρόνον ἐγένετο, ἀφ´ οὗ μετωνομάσθησαν Ἰταλοί, τούτου δὲ τὴν ἀρχὴν Μόργης διεδέξατο, ἀφ´ οὗ Μόργητες ἐκλήθησαν, καὶ ὡς Σικελὸς ἐπιξενωθεὶς Μόργητι ἰδίαν πράττων ἀρχὴν διέστησε τὸ ἔθνος, ἐπιφέρει ταυτί· ‘Οὕτω δὲ Σικελοὶ καὶ Μόργητες ἐγένοντο καὶ Ἰταλίητες ἐόντες Οἴνωτροι». Και «Εἰ δέ τις ἀπιδεῖν βουλήσεται τὰ προσωτέρω καὶ τρίτη τις ἀρχαιοτέρα τούτων εὑρεθήσεται Ῥώμη γενομένη πρὶν Αἰνείαν καὶ Τρῶας ἐλθεῖν εἰς Ἰταλίαν. Ταῦτα δὲ οὐ τῶν ἐπιτυχόντων τις οὐδὲ νέων συγγραφεὺς ἱστόρηκεν, ἀλλ´ Ἀντίοχος ὁ Συρακούσιος, οὗ καὶ πρότερον ἐμνήσθην. φησὶ δὲ Μόργητος ἐν Ἰταλίᾳ βασιλεύοντος (ἦν δὲ τότε Ἰταλία ἡ ἀπὸ Τάραντος ἄχρι Ποσειδωνίας παράλιος) ἐλθεῖν ὡς αὐτὸν ἄνδρα φυγάδα ἐκ Ῥώμης. Λέγει δὲ ὧδε· «Ἐπεὶ δὲ Ἰταλὸς κατεγήρα, Μόργης ἐβασίλευσεν. ἐπὶ τούτου δὲ ἀνὴρ ἀφίκετο ἐκ Ῥώμης φυγάς· Σικελὸς ὄνομα αὐτῷ» (Διον. Αλικ.).
• «Οἴνωτρος δὲ, ὁ τῶν παίδων νεώτατος Λυκάονι ἀρσένων Νύκτιμον τὸν ἀδελφὸν χρήματα καὶ ἄνδρας αἰτήσας ἐπεραιώθη ναυσὶν ἐς Ἰταλίαν, καὶ ἡ Οἰνωτρία χώρα τὸ ὄνομα ἔσχεν ἀπὸ Οἰνώτρου βασιλεύοντος. οὗτος ἐκ τῆς Ἑλλάδος ἐς ἀποικίαν στόλος πρῶτος ἐστάλη: ἀναριθμουμένῳ δὲ ἐς τὸ ἀκριβέστατον οὐδὲ ἐκ τῶν βαρβάρων οὐδένες πρότερον ἢ Οἴνωτρος ἀφίκοντο ἐς τὴν ἀλλοδαπήν» (Παυσ. Αρκαδ. 8.3.5)

Ο βασιλιάς Ιταλός έδωσε νόμους και εκπολίτισε τον λαό του. Μετέτρεψε τον λαό του από νομαδικό σε μόνιμο αγροτικό. Επίσης, θέσπισε και το έθιμο της συσσιτίας – ο πρώτος που εφηύρε τα συσσίτια[2]. Το άγαλμά του, φιλοτεχνημένο από κέδρο, βρισκόταν στο παλλάτι του Λατίνου στο Λαυρέντιο. Επήρε ως σύζυγο:

• την Ηλέκτρα, κόρη του Λεύκρου (> Λευκαρία > Λευκανία[3]) και
• την Λευταρία

και έγινε πατέρας:

• του Αύσονα – Από αυτόν ονομάσθηκε ένα μέρος της χώρας, Αυσονία.
• του Ρώμου, ιδρυτή της Ρώμης,
• μιας κόρης, ονόματι Ρώμη, ονοματοδότριας της Αιωνίας Πόλης, συζύγου του Αινεία ή/και του Ασκάνιου, και
• του Μόργη, ο οποίος τον διαδέχθηκε και ο λαός του ονομάσθηκε Μοργέτοι. Μετά από αυτόν ήρθε ένας Σικελιώτης, ο οποίος εχώρισε τον λαό, σε Σικελούς και Μοργέτες[4]. Ιταλοί ήταν αυτοί που ήταν Οινώτριοι».

Αργότερα, Λατίνοι συγγραφείς διαστρέβλωσαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα, και τα “ρωμαιο-λατινοποίησαν” όλα…

Μετά από τον Ιταλό τον Αρκά, διάφοροι ήρωες έγιναν θρύλοι με τον «χαρακτήρα του Ιταλού» και το όνομά του, που εξακολούθησε ως στρατιωτικό και πολιτικό αξίωμα την χερσόνησο (όπως λ.χ. μίνως, φαραώ, κλπ.). Έτσι συναντάμε άλλους 5 μεταγενέστερους ήρωες με αυτό το όνομα:

• Ο υιός της Κίρκης και του Οδυσσέα, βασιλιά της Ιθάκης.
• Ο υιός της Πηνελόπης και του Τηλεγόνου, πατέρα του Σικελού.
• Ο βασιλιάς Ιταλός, με καταγωγή από την Λιγουρία.
• Ο βασιλιάς Ιταλός, με καταγωγή από την Κέρκυρα.
• Ο βασιλιάς Ιταλός, ο Κρητικός, εγγονό του Μίνωα(*) – ως γιος της κόρης του, Σατυρίας. Επειδή δε, η λέξη ιταλός σημαίνει και ταύρος[5], ενισχύεται η κρητική παράδοση(*).

Τέλος, το όνομα Italus έχει δοθεί στο αρχαιότερο πεύκο της Ιταλίας (είδος βοσνιακού πεύκου), που υπάρχει ακόμη στο Εθνικό Πάρκο Pollino, και θεωρείται το μακροβιότερο πεύκο στην Ευρώπη! Έχει ηλικία περίπου… 1.230 χρόνων![6]

Ούνα φάτσα, ούνα ράτσα

Όλοι γνωρίζουμε τους προς Εσπερία γειτόνους μας, Ιταλούς, με τους οποίους μάλιστα λέμε πως είμαστε «ούνα φάτσα, ούνα ράτσα», δηλαδή «μια φάτσα (= ίδιο πρόσωπο, όμοιοι) και μια ράτσα (= εκλεκτή γενιά)». Βγαίνει κι εδώ – όπως πάντα – αλάθητη η λαϊκή σοφία; «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις». Ας δούμε πώς επήρε το όνομά της η Ιταλία:

Ο Ιταλός ήταν αρχαιότατος βασιλεύς των Οινωτρών Πελασγών. Οι Οινωτροί ήταν ο λαός του Οινωτρού, του νεώτερου υιού του Αρκά βασιλέα Λυκάονος. Ο Ιταλός ήταν υιός της Πηνελόπης και του Τηλεγόνου, άρα εγγονός του Οδυσσέα. Άλλοι τον θέλουν εγγονό του ίδιου του Μίνωος, αφού ήταν υιός της θυγατρός του Σατυρίας.

Όποιος και να ήταν πάντως, ο Έλληνας Ιταλός με τους στρατιώτες του εξεστράτευσε εναντίον της Καλαυρίας, όπου και έχρισε διάδοχό του τον Μόργη. Όλα αυτά, με την συμβατική χρονολόγηση, συμβαίνουν γύρω στο 1.650 π.Χ. – αλλά είναι πλέον σίγουρο ότι είναι πολύ αρχαιότερη ιστορία.

Μεταγενέστερες παραδόσεις αναφέρουν τον Ιταλό ως βασιλέα των Σικελών ή Ιταλών (δηλ. του λαού του), με λυγουρική ή κερκυραϊκή καταγωγή, ο οποίος από την – τότε – ελληνική νήσο της Σικελίας ορμώμενος, έκτισε πολλές πόλεις στην γειτονική χερσόνησο, ένα ισχυρό βασίλειο παρά το Λάτιο, έδωσε τους νόμους και, γενικώς, εκπολίτισε την χώρα. Γι’ αυτό για χάρι του αυτή επωνομάσθη Ιταλία.

Ο Ιταλός νυμφεύθηκε την Λευκαρία (η οποία αναφέρεται και με άλλα ονόματα:

• Λεύκτρα,
• Λενταρία,
• Ηλέκτρα,
• Λευκανία – γι’ αυτό και η Οινωτρία μετωνομάσθη σε Λευκανία).

Ήταν πατήρ του Αύσωνος, απ’ τον οποίο κάποια εποχή όλη η Ιταλία λεγόταν Αυσονία. (Κάποιοι λεν πως ο Αύσων, ως υιός του Οδυσσέα και της Κίρκης ή της Καλυψούς, ήταν αρχαιότερος του Ιταλού, και Αυσονία ήταν η προ του Ιταλού ονομασία της Ιταλίας). Στα τέκνα του Ιταλού αναφέρονται ακόμη και ο Ρώμος και η Ρώμη.

Η αρχαία ελληνική λέξη ιταλός σημαίνει ταύρος και έδωσε πλήθος παραφθαρμένων λέξεών της στις υπόλοιπες γλώσσες του κόσμου (όπως λ.χ. λατ. vitulus = μόσχος, οσκ. viteliu, σανσκρ. vatsas, σλαβ. tele).

Άλλωστε η κατάληξη –ταλος (ή –ταλός) στα αρχαία ελληνικά ονόματα ήταν συνηθέστατη (λ.χ. Ατταλος, Βάτταλος, Θέσταλος, Κρόταλος, Πίτταλος, ο ολυμπιονίκης Πύτταλος, Σπίτταλος, Τάνταλος, Τάλως, Φύταλος, Ψύτταλος, κλπ.).

• Τέλος, υπήρχε και άλλος στην ιστορία μας ονόματι Ιταλός, ο στρατηγός της θεσσαλικής συμπολιτείας εκ Γυρτώνης (48 π.Χ.), ο οποίος μάλιστα εικονιζόταν και σε τοπικά  νομίσματα.

ΠΗΓΗ: άρθρο του συγγραφέως στην στήλη του “Ελληνικό Λεξικό” στην εφημ. “Έθνος της Κυριακής”, 20.4.2003. Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 21.4.2003.

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Αριστοτέλης, IX, 2-3 και «Πολιτικά Πολιτικά, VII,9,2, 1329b».
• Βιργίλιος «Αινειάδα» I,533 και VII 178.
• Βυζάντιος Στέφ.
• Ησύχιος.
• Θουκυδίδης «Ιστορία» VI,2,4.
• Διονύσιος Αλικαρνασσεύς «Ρωμ. Αρχ.» I,12,3, I,72,6 και 3,35,1 – αναφορές στον Αντίοχο των Συρακουσών.
• Ευστάθιος Θεσσαλονίκης σχόλ. στον Διονύσιο Περιηγητή, 78.
• Παυσανίας («Αρκαδ.», 8.3.5.).
• Πλούταρχος, «Ρωμύλος», 2.
• Σέρβιος, σχόλια στην «Αινειάδα» του Βιργίλιου. 1.2.533.
• Τζέτζης, σχόλια περί Λυκόφρονα § 702 και § 1226.
• Υγίνος, «Μυθοι», 127.
• Ψευδο-Σκύμνος.
• αρχαία έργα «Νόστοι», «Τηλεγονεία».

Και:

• Buti G. G. – G. Devoto «Preistoria e storia delle regioni d’Italia», Πανεπ. Sansoni, 1974.
• Catanzaro Comune «Dove nacque l’Italia, su commune».
• Guerrisi V. «RE ITALO e il Regno dei Morgeti».
• Juliis Ett. M. de «Magna Grecia. L’Italia meridionale dalle origini leggendarie alla conquista romana», εκδ. Edipuglia, Μπαρι, 1996.
• Sciarretta Ant. «Liguri, Enotri e Sicani, in Toponomastica d’Italia. Nomi di luoghi, storie di popoli antichi», εκδ. Mursia, Μιλανο, 2010.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Οίνωτρες δεν είναι εθνικό, αλλά επαγγελματώνυμο. Σημαίνει αμπελοκαλλιεργητές, και παραγωγοί οίνου – Ήταν οι πρώτοι τέτοιοι στην ιταλική χερσόνησο. Η βασιλική περιοχή Οινωτρία / Οινωθρία, το θυμάται ακόμη το βασιλικό ελληνικό παρελθόν της και νυν λέγεται Βασιλικάτα / Μπασιλικάτα.

[2] κοινά γεύματα, σε κοινά τραπέζια, ίδιον των δωρικών ελληνικών λαών, κυρίως στην Σπάρτη, αλλά και στην Κρήτη του Μίνωος(*).

[3] Από αυτήν ονομάσθηκε η περιοχή της ΝΔ. Ιταλίας.

[4] Ακόμη και σήμερα υπάρχει ελληνικό επίθετο Μοργέτης / Μαργέτης, ιδίως στα Επτάνησα, κλπ.

[5] Ταύρος ιταλός / μοσχάρι / μοσχαράκι (ιταλ. vitello) < Fιταλός λατ. < οσκική vítelliú > vitellus (υποκορ. του vitulus), λόγω της αφθονίας αυτών των ζώων σε αυτήν την χώρα, είτε επειδή θεωρούνταν ιερά, όπως στην Κρήτη(*). – Βλ. Βάρρων, Φήστος.

[6] Marras T. «Italus. L’albero più antico d’Europa ha 1.230 anni e vive sul Pollino, su Montagna», TV, 31.10.2019.