…καταβαίνων ὥσπερ εἰς Τροφωνίου[1]….
(Αριστοφάνη Νεφέλαι, στίχ. 506-508)
Κοντά στην κοίτη της Έρκυνας[2] στην Λειβαδειά Βοιωτίας, βρέθηκε το 1931 ένα αναθηματικό ανάγλυφο από ασβεστόλιθο. Πρόκειται για αφιέρωμα στον θεό-μάντη Τροφώνιο, το μαντείο του οποίου βρισκόταν σε σπήλαιο κοντά στον ποταμό – [ΠΗΓΗ: Παυσανίας IX: 39. 1].
Το ανάγλυφο είναι ιδιαίτερα επίμηκες με στενό πλαίσιο, αδρά δουλεμένο, ίσως για να δηλωθεί συμβατικά ο χώρος του σπηλαίου μέσα στον οποίο τοποθετείται η πολυπρόσωπη παράσταση, με θέμα την μύηση ενός πιστού.
Παριστάνονται δώδεκα θεϊκές και τέσσερις ανθρώπινες μορφές [σ.σ.: 12 + 4 = 16 – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακης “Ο κόσμος του 16“], οι τελευταίες σε πολύ μικρότερη κλίμακα. Από αριστερά προς τα δεξιά:
- πρώτη απεικονίζεται η Κυβέλη, καθισμένη σε θρόνο, έχοντας δίπλα της λιοντάρι, το ιερό ζώο και σύμβολο της.
- Η δεύτερη, όρθια γυναικεία μορφή κρατά κλειδί, διακριτικό σύμβολο των ιερειών.
- Δίπλα της βρίσκεται ο μυούμενος, με καλυμμένο το κεφάλι και το πρόσωπο με πέπλο, ντυμένος με μακρύ χιτώνα και χιτωνίσκο.
- Ακολουθεί ο νεαρός Διόνυσος κρατώντας στο δεξί χέρι κάνθαρο και στο αριστερό θύρσο[3].
- Δίπλα του απεικονίζεται ο τραγοπόδαρος και κερασφόρος θεός Παν.
- Ακολουθεί η Εκάτη, με δάδες στα χέρια.
- Στο κέντρο του αναγλύφου απεικονίζεται ο Τροφώνιος με κέρας στο αριστερό του χέρι, πλαισιωμένος από φίδια που ανελίσσονται από το έδαφος.
- Στο δεξιό μέρος της παράστασης, μία τράπεζα προσφορών και πάνω σε αυτήν εδέσματα, πόπανα[4] και πλακούντες. Πίσω από την τράπεζα, τρεις αγένειοι νεαροί άνδρες με κράνη και ασπίδες.
- Στο δεξί άκρο της παράστασης απεικονίζονται δύο άνδρες με χλαμύδες και κωνικούς πίλους, οι Διόσκουροι. Μπροστά από τους τελευταίους, σε αρκετά μικρότερη κλίμακα, εικονίζονται τέσσερις λατρευτές, πιθανόν η οικογένεια του αναθέτη / μυούμενου.
Η αινιγματική και εξαιρετικά πολυπρόσωπη παράσταση έχει δεχθεί ποικίλες ερμηνείες από τους μελετητές της, τόσο για την ταύτιση των απεικονιζομένων, όσο και για τη θεότητα στην οποία είναι αφιερωμένη. Ερμηνεύτηκε ως
- θεοξένια (παράθεση γεύματος σε θεούς) ή ως
- μία φανταστική μεταθανάτια μύηση ενός αφηρωισμένου νεκρού, είτε στην Μητέρα / Κυβέλη, είτε στον θεό-μάντη Τροφώνιο, θεοί που μοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά, παρουσία των ζωντανών μελών της οικογενείας του αναθέτη / μυούμενου και πληθώρας θεοτήτων.
Δύο είναι οι μυθικές εκδοχές για τον Τροφώνιο. Στην παλαιότερη, εκείνος μαζί με τον αδελφό του Αγαμήδη, εμφανίζονται ως οι θρυλικοί αρχιτέκτονες του ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή, τα δύο αδέλφια ανέλαβαν να οικοδομήσουν και το θησαυροφυλάκιο του Υριέως, «επωνύμου» ήρωα[5] της Υρίας, στην περιοχή της Τανάγρας. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακης: “Οι 88 αρχαιες πολεις της Βοιωτιας”. Έχοντας την τεχνογνωσία, εισέρχονταν λάθρα στο θησαυροφυλάκιο και αφαιρούσαν από τους θησαυρούς του Υριέως. Ο τελευταίος όταν αντιλήφθηκε την κλοπή, έστησε παγίδα, στην οποία πιάστηκε ο Αγαμήδης. Ο Τροφώνιος, για να σώσει τον αδερφό του από τα βέβαια βασανιστήρια, αλλά και για να μην αποκαλυφθεί ο ίδιος, αναγκάστηκε να τον αποκεφαλίσει. Ο αδελφοκτόνος κατά την φυγή του εξαφανίστηκε μυστηριωδώς μέσα σε ένα ρήγμα / χασμα της βοιωτικής γης. Εκεί δημιουργήθηκε το μαντείο του, όπου ελάμβαναν χρησμό όσοι τολμούσαν να αψηφήσουν τον τρόμο της νυκτερινής καθόδου σε αυτό, που είχε όλα τα χαρακτηριστικά μιας αληθινής κατάβασης στον Κάτω Κόσμο.
Αναφορές στο μαντείο του Τροφώνιου και στη μορφή της λατρείας του υπάρχουν σε αρκετά χωρία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, από τον 5ο αι. π.Χ. ως τον 2ο αι. μ.Χ. Η πληρέστερη, ωστόσο, περιγραφή του μαντείου και του τελετουργικού του ανήκει στον περιηγητή Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.), ο οποίος όχι μόνο το επισκέφθηκε, αλλά έλαβε χρησμό και ο ίδιος σ’ αυτό. Τα στοιχεία που προκύπτουν από τη μαρτυρία του επιβεβαιώνουν την επιβίωση πολλών βασικών στοιχείων ενός σύνθετου τελετουργικού μύησης που περιλάμβανε καθαρμούς, εγκοίμηση, ειδική δίαιτα, λουτρό, επάλειψη ελαίου, πόση ύδατος, προσευχές, συγκεκριμένη ένδυση και, τέλος, την υπό την γη κάθοδο, η οποία εμφανίζεται ήδη στις παλαιότερες πηγές.
- To Αναθηματικό ανάγλυφο φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο – Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 3942 – Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 25. Προέλευση: Λιβαδειά Βοιωτίας. Διαστάσεις: ύψος 0,33 μ., μήκος 0,93 μ. Χρονολόγηση: 350-325 π.Χ.
ΠΗΓΗ: Ευγ. Μήτρου-Γεωργίου, ΥΠΠΟΑ, έκθεμα μαρτ. 2025. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.4.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Bonnechere, P. 2003, Trophonios de Lébadée. Cultes et mythes d’une cité béotienne au miroir de la mentalité antique (Religions in the Graeco-Roman World 150), Brill, Leiden, p. 318-322.
- Καλτσάς, Ν. 2001, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Τα Γλυπτά, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα, σελ. 216-217, αρ. 448.
- Υφαντής, Π. 2022, Το μαντείο του Τροφωνίου στη Λεβάδεια, Διατριβή Μεταπτυχιακής Ειδίκευσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα, σελ. 95-96.
ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Connelly, J-B. “Portrait of a priestess, Women and Ritual in Ancient Greece”, ελδ. Princeton University Press, 2007.
- Ustinova, Y. “Either a Daimon, or a Hero, or Perhaps a God: Mythical Residents of Subterranean Chambers”, Kernos 15, 2002.
- Παπαχατζής, Ν. “Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης, Βοιωτικά – Φωκικά”, Αθήνα, 1981.
- Fhw
- ΘΕΟΙ.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] (στ. 506) ΣΤ. εἰς τὼ χεῖρέ νυν δός μοι μελιτοῦτταν πρότερον· ὡς δέδοικ᾽ ἐγὼ εἴσω καταβαίνων ὥσπερ εἰς Τροφωνίου. (απόδοση: ΣΤΡ – Μια τηγανίτα με μέλι δώσ᾽ μου πρώτα να κρατάω· γιατί φοβούμαι· λέω πως κατεβαίνω μες στο άντρο του μαντείου του Τροφωνίου) – Αριστοφάνη Νεφέλαι, στίχ. 506-508 απόδ. Θρ. Σταύρου – ΠΗΓΗ: Μνημοσύνη. Λίγο πριν την έναρξη της μύησής του στα μυστήρια των Νεφελών, ο Στρεψιάδης, εμφανώς φοβισμένος, παρακαλεί τον Σωκράτη με τα παραπάνω λόγια, σε μια σκηνή που ανακαλεί έντονα την τρομακτική κατάβαση του χρηστηριαζομένου στον Τροφώνιο. Πρβ.: ἔχων μάζας μεμαγμένας μέλιτι (Παυσ. 9.39.11). – ΠΗΓΗ: Αναστροφή.
[2] Η Έρκυνα ήταν η Ναϊάδα-νύμφη του ομώνυμου μικρού ποταμού που διασχίζει, έως και σήμερα, την πόλη της Λειβαδιάς. Στην μυθολογία αναφέρεται ως παιδική σύντροφος της Περσεφόνης και δευτερεύουσα θεότητα του χθόνιου μαντείου του Τροφώνιου.
[3] θύρσος: ραβδί στεφανωμένο με κισσό και αμπελόφυλλα με κουκουνάρι στην κορυφή, σύμβολο του θεού Διονύσου.
[4] πόπανα: εδέσματα που συνδέονται με λατρευτικές τελετές και με τη χθόνια λατρεία. Πλακοῦντες: είδος γλυκίσματος που κατασκευαζόταν από μέλι ή τυρί. Προσφέρονταν σε θεούς και ήρωες και έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο στο τελετουργικό των θυσιών.
[5] επώνυμος ήρωας: ήρωας που το όνομά του δόθηκε σε μια πόλη.
Τροφωνιο αντρο τροφωνιον αντρον Τροφωνιος καταβαινων ωσπερ Τροφωνιου αριστοφανης Νεφελαι, κοιτη ερκυνα Λειβαδεια Βοιωτιας, Λειβαδια Βοιωτια Λιβαδεια λιβαδια 20ος αιωνας μχ 1931 αναθηματικο αναγλυφο ασβεστολιθος αφιερωμα θεος μαντης Τροφων μαντειο σπηλαιο ποταμος Παυσανιας επιμηκες στενο πλαισιο, αδρα χωρος πολυπροσωπη παρασταση, μυηση πιστος δωδεκα 12 θεοι θεικη 4 τεσσερις ανθρωπινη μορφη απεικονιση Κυβελη καθισμενη θρονος, λιονταρι, ιερο ζωο ιεροζωο συμβολο ορθια γυναικεια κλειδι διακριτικο συμβολο ιερεια μυουμενος, καλυμμενο κεφαλι προσωπο πεπλο, ενδυση μακρυς χιτωνας χιτωνισκος νεαρος Διονυσος δεξι χερι κανθαρος αριστερο θυρσος εικονα τραγοποδαρος κερασφορος θεος Παν πανας θεα Εκατη, δαδα χερια κερας φιδι οφις ανελιξη εδαφος τραπεζα προσφορων εδεσμα ποπανα πλακουντας προσφορα εδεσματα ποπανο πλακους τραπεζι τρεις 3 αγενειος νεαροι ανδρες κρανος ασπιδα ανδρας χλαμυδα κωνικος πιλος, κωνος Διοσκουροι τεσσερεις τεσσερα λατρευτης, οικογενεια αναθετης μυουμενος αινιγμα ερμηνεια θεοτητα θεοξενια παραθεση γευματος γευμα φανταστικη φαντασια μεταθανατια μυησις αφηρωισμενος νεκρος Μητερα θεομαντης χαρακτηριστικο μυθος παλαιοτερη, αδελφος Αγαμηδης, θρυλικος αρχιτεκτονας αρχιτεκτων ναος Απολλωνα Απολλωνος Απολλων Απολλωνας Δελφοι αδελφια οικοδομη θησαυροφυλακιο Υριευς, επωνωμος ηρωας Υρια Ταναγρα τεχνογνωσια, λαθρα θησαυροφυλακειο αφαιρεση θησαυρων θησαυρου θησαυρος υπεξαιρεση Υριεας κλοπη παγιδα, αδερφος βασανιστηρια, βασανιστηριο αποκαλυψη αποκεφαλισμος αδελφοκτονος αδελφοκτονια φυγη εξαφανιση μυστηριο ρηγμα μαντικη χρησμος τολμη τρομος νυκτερινη καθοδος χαρακτηριστικα καταβαση Κατω Κοσμος θανατος λατρεια αρχαια ελληνικη γραμματεια 5ος πΧ 2ος περιγραφη μαντειου τελετουργικο περιηγητης Παυσανιας μαρτυρια επιβιωση συνθετο τελετουργια καθαρμος, εγκοιμηση, ειδικη διαιτα, λουτρο επαλειψη ελαιο ποση υδατος, υδωρ νερο προσευχη, υπογειο καθοδος, αδης Εθνικο Αρχαιολογικο Μουσειο εαμ συλλογη εργο Γλυπτικη 350 325 Μητρου Γεωργιου, Lebadee myth beotia mentalite antique Religion GraecoRoman World καλτσας, γλυπτα υφαντης, διατριβη Ιστορια Αρχαιολογια δαιμων Daimon, ηρως παπαχατζης, μελιτουτταν τηγανιτα μελι φοβος Σταυρου μυστηρια Νεφελων, Στρεψιαδης, Σωκρατης τρομακτικη εις αδου καταβαση αδη χρηστηριαζομενος μαζα μεμαγμενη μελιτι ναιαδα ναιας νυμφη ποταμι κρυα Λειβαδιας ελληνικη μυθολογια παιδικη συντροφος παιδι Περσεφονη δευτερευουσα χθονιο ραβδι στεφανωμενο στεφανι κισσος αμπελοφυλλο αμπελι κουκουναρι κουκκουναρι κορυφη συμβολο λατρευτικη χθονια λατρεια ειδος γλυκισμα αρχαιο γλυκο αρχαια γλυκα κατασκευη παρασκευση τυρι ηρωες θυσια ονομα πολις ετυμολογια
