Του Γιώργου Λεκάκη
Η Άπτερα ήταν μια εκ των σπουδαιοτέρων αρχαίων πόλεων της Κρήτης. Σήμερα ευρίσκεται στο 15ο χλμ. Χανίων-Ηρακλείου, σε απόσταση 7 χλμ. ΝΑ. του οικισμού της Σούδας, στον 35ο παράλληλο [35.4629°N 24.1420°E], σε ωραία και πανοραμική θέση (σε υψόμ. 231 μ.), με θέα στον κόλπο της Σούδας. Ευρίσκεται μεταξύ των χωριών Παλαιόκαστρο, Μεγάλα Χωράφια και Μετόχι, ΝΔ. και πάνω από το παραθαλάσσιο χωριό Καλάμι[1] στον Αποκόρωνα Χανίων. Στα Α. η κοιλάδα του Κυλιάρη. Στα Δ. υψώνεται η Μαλάξα[2].
Η πόλη αναφέρεται ήδη από τον 14ο αι. π.Χ. από τις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής της Κνωσού (A-pa-ta-wa > ΑΠΤΑΡFΑ > δωρ. ΑΠΤΑΡΑ > αττ. ΑΠΤΕΡΑ)![3] Κατά καιρούς ονομαζόταν Άπταρα, Απτέρα, Απτερία, Απτεραία και Άπτερον (επί Πλινίου). Ο κάτοικος Απτεραίος και (δωρ.) Απταραίος και Απταρεύς.
Η μυθολογία (= αληθινή ιστορία) μας, φέρθηκε απλόχερα σ’ αυτήν την κρητική πόλη. Κάποτε, λέει, ανεπτύχθη έριδα μεταξύ των Σειρηνών και των Μουσών, στο μουσείο, το οποίο ευρίσκετο πλησίον της πόλεως και της θαλάσσης! Η διαφορά θα έλυνε υπέρ του νικητή μετά από μουσικό αγώνα.
Χρυσό ελληνικό κόσμημα, ενώτιο(**) / σκουλαρίκι (υψους 4,4 εκατ.) με Σειρήνα μουσικό, η οποία κρατά κιθάρα, με σπασμένες χορδές, ως ηττηθείσα στον μουσικό διαγωνισμό. Μέσα 4ου αιώνα π.Χ. – Δυστυχώς ευρίσκεται στο Metropolitan Museum of Art, New York / MET. Στον Ομηρο είναι παρθενες, που με το γλυκό τους τραγούδι και την ακαταμάχητη θηλυκή έλξη τους, έγιναν σύμβολο, σε όλες τις γλώσσες και σε όλην την λογοτεχνία μέχρι σήμερα, συνώνυμο μιας γυναίκας που σε αρρωσταίνει και σε αποπλανεί με το γλυκό τραγούδι της… Οι Σειρήνες τραγουδούσαν και κατά το ταξείδι των ψυχών των νεκρών. Ή θρηνούσαν μυριολογούσαν νεκρούς. Γι’ αυτό έμεινε το όνομά τους παροιμιωδώς στα χείλη των Ελλήνων και ως άγγελμα κακών.
Ο μουσικός διαγωνισμός θα οργανωνόταν γι’ αυτόν αποκλειστικά τον σκοπό. Έτσι κι έγινε. Στον αγώνα νίκησαν οι Μούσες. Αλλά οι χορδές της κιθάρας(*) των Σειρηνών, υπό την ύβρι στην Οικία των Μουσών, αποσυντονίσθηκαν και λύθηκαν (παραπάνω φωτ.), και οι Σειρήνες δεν μπορούσαν να παίξουν… Υπάρχουν δύο εκδοχές για το αποτέλεσμα του διαγωνισμού:
- 1ον. Σειρήνες δυσφορούσες, εις ένδειξιν διαμαρτυρίας, απέβαλαν μόνες τους τα πτερά από τους ώμους τους, και τα εναπόθεσαν στην θάλασσα, ενώ με την γύμνια τους εμφανίσθηκε το λευκό κορμί τους. Ήταν η πρώτη γυμνή διαμαρτυρία στον κόσμο – και έγινε από θήλειες οντότητες, όπως συνεχίζει συνήθως μέχρι και σήμερα! Έκτοτε στην εικονογραφία εικονίζονται γυμνόστηθες…
- Οι νικήτριες Μούσες αποπτέρωσαν τις ηττημένες Σειρήνες. Έκτοτε έμεινε παροιμιώδης η φράση “τους έκοψαν τα φτερά” να λέγεται από τους Έλληνες μέχρι σήμερα, για όποιον ηττημένο, ή απογοητευμένο, κυρίως σε προσπάθεια τέχνης… Οι Σειρήνες πήγαν να φύγουν, αλλά άπτερες ούσες, έπεσαν αμέσως στην θάλασσα… Εκεί που έπεσαν απολιθώθηκαν και έτσι στο σημείο εμφανίσθηκαν δυο άσπρα μικρονήσια. Έκτοτε η πόλις ονομάσθηκε Άπτερα, οι δε πλησίον αυτής νήσοι Λευκαί.
- Σχετική είναι και η μυθολογική παράδοση για τις Ημαθίδες, τις εννέα θυγατέρες του βασιλιά της Ημαθίας Πιέρου, οι οποίες μάλωσαν με τις Μούσες περί μουσικής και… ενικήθησαν. Και μεταμορφώθηκαν σε πτηνά…
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης “Μουσικης Μύησις”.
Άλλες εκδοχές ετυμολογίας
Άλλες εκδοχές για την ονομασία της πόλεως που αναφέρονται είναι πως:
- κάποτε στην νήσο βασίλευσε ένας βασιλιάς, ο οποίος έφθασε εδώ εκ Δελφών[6]. Ο βασιλιάς αυτός ελέγετο Απτεράς ή Πτεράς ή Απτέρας ή Άπτερος. Ήταν αυτός που έκτισε και τον περίφημο ναό του Απόλλωνος στους Δελφούς. Έτσι έγινε ο 8ος στην σειρά βασιλιάς της Κρήτης (βασίλεψε περί το 1800 π.Χ.). «Από τούτου δε του Πτερά και πόλιν κρητική προσθήκη γράμματος Απτεραίους φασιν ονομάζεσθαι».
- Άλλη παράδοση, τέλος, θέλει ονοματοδότη της πόλεως τον εντόπιο ήρωα Άπτερο. Ο Κύδων υποσχέθηκε στον Άπτερο να του δώσει για σύζυγό του την θυγατέρα του, Ευλιμένη. Αλλά αυτή απεδείχθη πως είχε ερωτικές σχέσεις με τον Λύκαστο. Τότε ο Άπτερος εσκότωσε τον Λύκαστο και δραπέτευσε στον Ξάνθο[7]…
- ΔΕΙΤΕ τον Γ. Λεκάκη να το αναλύει σε τηλεοπτική εκπομπή της ΕΡΤ, ΕΔΩ.
Ιστορία της Άπτερας
Την βρίσκουμε σύμμαχο των Σπαρτιατών στον Β΄ Μεσσηνιακό Πόλεμο (668 π.Χ.), προς τους οποίους έστειλε και επικουρία – μισθοφόρων – τοξοτών, που προσέφερε σπουδαίες υπηρεσίες κατά του φοβερού αντιπάλου τους Αριστομένους. Άλλωστε Απτεραίοι – Σπαρτιάτες θεωρούνταν ομόφυλοι. Η διείσδυση των Δωριέων εκ Πελοποννήσου στην Κρήτη είναι αρχαιοτάτη. Γι’ αυτό συνέχισε ως σύμμαχος των Σπαρτιατών και το 220 π.Χ., όταν ο Φίλιππος της Μακεδονίας και η Αχαϊκή Συμπολιτεία συμμάχησαν εναντίον Σπαρτιατών και Αιτωλών. Γι’ αυτόν τον λόγο, πολιορκήθηκε από τους Αχαιούς του Φιλίππου Ε΄, αλλά δεν κυριεύθηκε!..
Το 272 π.Χ. ο Απτεραίος Όρυσσος πάταξε και κατέβαλε τον νεανίσκο Πτολεμαίο, υιό του Πύρρου.[8]
Η πόλη ήταν σύμμαχος της Κνωσού, στον εμφύλιο των κρητικών πόλεων. Γενικά στους εμφυλίους – που δεν ήταν και λίγοι – των κρητικών πόλεων, το μέρος με το οποίο πήγαινε η Άπτερα, πλεονεκτούσε. Το 220 π.Χ. όταν οι Κνώσιοι κατέστρεψαν την Λύττο/Λύκτο, η Άπτερα ήταν με την Κνωσό. Σ’ αυτούς τους εμφυλίους, Κνωσού-Λύκτου, αναμείχθηκαν πολλάκις οι πιο εξέχουσες πόλεις της Κρήτης (όπως, λ.χ., πλην της Άπτερας, οι Γόρτυς, Κυδωνία, Πολυρρηνία, Ελεύθερνα, Λάππα, Όριον, Αρκαδία, Δρήρος, Κεραία, κ.ά.). Η δε Κυδωνία βρισκόταν σχεδόν πάντοτε σε εμφύλια εμπόλεμο κατάσταση με τις γειτονικές της Φαλάσαρνα, Άπτερα, Πολυρρήνια και Έλυρο…
Σφόδρα αντιμακεδονική, αργότερα συμμάχησε με τον Ευμένη Β΄ της Περγάμου (197-159 π.Χ.), μαζί με άλλες 29 κρητικές πόλεις, πάλι κατά της Μακεδονίας, στον Γ΄ Μακεδονικό Πόλεμο (171-168 π.Χ.).[9] Ψήφισε τιμές υπέρ του Προυσίου, βασιλέως της Βιθυνίας (180-149 π.Χ.).[10] Ψήφισε επίσης εξαιρετικές τιμές υπέρ του Αττάλου (Β΄;), βασιλέως της Περγάμου (159-138 π.Χ.): Του έστησε χάλκινο ανδριάντα και εγγυήθηκε ασφάλεια προσωπική εν καιρώ ειρήνης και πολέμου, και στην πόλη του και στα εξαρτώμενα απ’ αυτήν λιμάνια! Διότι «φίλος υπάρχων δια προγόνων πρόνοιαν ποιείται περί τω κοινώ των Κρητών και ιδία τας των Απτεραίων πόλιος».[11] Γενικώς, υπήρξε αυτόνομος, καθ’ όλην τουλάχιστον την ελληνική εποχή, και γι’ αυτό έκοψε πολλά και καλά νομίσματα.
Το Κοινό των Κρητών ανασυστάθηκε επί ρωμαϊκής εποχής, για ν’ αντιμετωπίζει θέματα συνοριακών διαφορών και συμμαχικών υποθέσεων. Από σωζόμενη επιγραφή (3ου αι. π.Χ.) μαθαίνουμε τις πόλεις που μετείχαν σ’ αυτό (αλφαβητικώς): Αλλαρία, Ανώπολις, Αξός, Απολλωνία, Άπτερα, Αραδήν, Αρκάδες, Βιάννος, Γόρτυς, Ελεύθερνα, Ελτυνία, Έλυρος, Ερώνος, Ιεράπυτνα, Ιστρών, Κεραία, Κνωσός, Λάππα, Λατώ, Λύττος, Μάλλα, Πολυρρηνία, Πραισός, Πριανσός, Ραύκος, Σύβριτα, Τάρρας, Υρτακίνα, Φαιστός και Χερσόνησος.
Η ιστορία της πόλεως συνεχίζεται και στην βυζαντινή εποχή, και μάλιστα με λαμπρότητα, αφού την βρίσκουμε έδρα Επισκοπής, με τίτλο επισκόπου «ο Απτέρης».[12]
Μετά ήρθε η περίοδος των πειρατών, που λεηλατούσαν βάναυσα τα κρητικά παράλια, και λεηλάτησαν πολλάκις την πόλη…
Τον 7ο αι. μ.Χ. καταστράφηκε, μάλλον από σεισμό. Οι κάτοικοί της μετώκησαν στις Ράχες, αρκετά μακριά, όπου νυν το χωριό Νίπος. Το τελικό κτύπημα της έδωσαν Σαρακηνοί πειρατές, το 823. Έκτοτε δεν ξαναοικοδομήθηκε πλέον…
Όταν κατέλαβαν οι Ενετοί την Κρήτη, εκτίμησαν την φύσει οχυρά θέση της ερειπωμένης Άπτερας, που ασφαλιζόταν από την Σούδα, και έκτισαν εκεί κάστρο – το γνωστό ως Παλαιόκαστρο / Παλαίκαστρο (παραπάνω φωτ.).Αυτό δημιούργησε έναν μικρό συνοικισμό, στα Δ. του. Μάλιστα, ο Generale Giannbatista del Monde εξέφρασε την άποψη να μεταφέρει τους Χανιώτες στην Άπτερα, να κατεδαφίσει το κάστρο τους και να μπαζώσει το λιμάνι τους, που το θεωρούσε ακατάλληλο για άμυνα, και φυσικά υποδεέστερο της Σούδας. Το 1538 το Παλαιόκαστρο Άπτερας κατέστρεψε ο φοβερός Μπαρμπαρόσα. Την ολική καταστροφή ολοκλήρωσε ο Σουλτάν Σελήμ. Η περιοχή δεν ξανακατοικήθηκε παρά μόνον μετά την Επανάσταση, όταν και συγκροτήθηκαν οι οικισμοί Μεγαλα Χωράφια και Παλαιόκαστρο.
Όταν την επισκέπτεται ο Fr. Basilicata (1630) – που την αναφέρει παραφρασμένα Άρος (< Άπτερος) και Elavthara (Ελευθέρα) – γράφει: «Φαίνονται ακόμη λείψανα τόξων και ολόκληρα τείχη. Βρέθηκε και ένα πάτωμα με μωσαϊκό, πάνω στο οποίο έχει κτισθεί μια εκκλησούλα. Εκεί υπάρχει επίσης ένα θέατρο κυκλικό, με βαθμίδες γινομένες σε ριζιμιό χαράκι».
Σαν να μην έφθαναν όλα τα παθήματα που είχε υποστεί η Άπτερα, ήλθαν και οι Γερμανοί, το 1942, ως κατακτητές, και… έσκαψαν το «διμερές ιερό» της πόλεως. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ περισσότερα: Γ. Λεκάκης “Αρχαιοκαπηλιες των Γερμανων στην Ελλαδα επί Κατοχής”.
Οι Γερμανοί ναζί έκτισαν πολυβολεία μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Άπτερας, με αρχαίο δομικό υλικό της πόλεως!!! – ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκάκης Γ. Λεκάκης “Αρχαιοκαπηλιες των Γερμανων στην Ελλαδα επί Κατοχής”.
Η νομισματοκοπία της Άπτερας ξεκινά τον 4ο π.Χ. αι. (και διαρκεί έως τον 1ο μ.Χ. αι.). Μια στεφανωμένη κεφαλή γυναικός, της Μούσας ή της Ήρας, η οποία φορά ενώτιο(**), είναι απεικονισμένη στους αργυρούς στατήρες-νομίσματα της πόλεως (350-300 π.Χ.), έργο του καλλιτέχνη Πυθοδώρου. Γράφει «ΑΠΤΕΡΑΙΩΝ» ή «ΑΠΤΑΡΑΙΩΝ». Στην πίσω όψη αναγράφεται «ΠΤΟΛΙΟΙΤΟΣ» ή «ΠΤΟΛΙΟΙΚΟΣ» (= πτόλις + οίκος), μνημονεύοντας έτσι τον οικιστή της πόλεως, Πτερά, ο οποίος εικονίζεται ως ένοπλος πολεμιστής, ιστάμενος επί ιερού δένδρου, ίσως ελαίας, προς τα κλαδιά της οποίας εγείρει ικετευτικά το χέρι του. Στην πόλη λατρευόταν η αδελφή του Απόλλωνα, η Απτέρα Άρτεμις. Ευρέθησαν και νομίσματα που στην μια όψη τους απεικονίζουν την κεφαλή της. Στην άλλη όψη τόξο και η λέξη «ΑΠΤΑΡΑ».[4] Σ’ άλλο νόμισμα (200-67 π.Χ.) εικονίζεται κεφαλή του Διός ή της Αρτέμιδος και στην πίσω όψη, με την επιγραφή «ΑΠΤΑΡΑΙΩΝ», πολεμιστής προχωρών, ή ο Απόλλων καθήμενος και μια λύρα(*) πίσω του, ή ο Ερμής ιστάμενος, κρατών κηρύκειο. Υπάρχουν και χάλκινα νομίσματα που φέρουν έμπροσθεν κεφαλή της Αρτέμιδος, πίσω πολεμιστή, αγωνιστική λαμπάδα, μέλισσα, λύρα ή περιστέρα που πετά…
Επί εκείνου του αρχαίου ιστορικού ναού των μουσών (του μουσείου)[5] της Απτέρας κτίσθηκε τον 12ο αι. η χριστιανική μονή του Αγ. Ιωάννου Ευαγγελιστού του Στύλου (παρακάτω φωτ.), μετόχι της Πάτμου, η οποία δεσπόζει σήμερα στο κέντρο του αρχαιολογικού χώρου… Αυτός ο ναός-μουσείο είχε μεγάλη σχέση με τον ναό του Επικουρείου Απόλλωνος στις Βάσσες Αρκαδίας.
Εντός του αρχαιολογικού χώρου έχουν κτισθεί και άλλες εκκλησιές, της Παναγίας, του Αγ. Χριστοφόρου, κλπ.
Ειδώλιο με την θεα Αφροδιτη Χορευτρια, ευρεθεν στην Απτερα…
Θέση
Οι αρχαίοι συγγραφείς, αν και γράφουν για την πόλη, δεν δίνουν το στίγμα της. Μόνον ο Σκύλαξ λέει ότι ήταν «προς βορέαν άνεμο»… Ο Διονύσιος ο Καλλιφώνος την αναφέρει στην ενδοχώρα της Κρήτης, μετά την Φαλάσαρνα και προ της Κνωσού. Από την Κυδωνία απείχε 80 στάδια και είχε επίνειο την Κίσσαμο[13] (Στρ.). «Από δε Κυδωνίας εις Άπτεραν περιπλέεται στάδιοι ρν΄, πεζή δε στάδιοι ρκ΄» (Σταδ.). Οι πληροφορίες λοιπόν για την θέση αυτής της σπουδαίας πολιτείας ήταν συγκεχυμένες και όχι ακριβείς. Η θέση της παρέμενε αίνιγμα και στοίχημα – όπως άλλωστε των περισσοτέρων αρχαίων ελληνικών πόλεων της «εκατομπόλεως» Κρήτης.[14]
Εθεωρείτο πως η Άπτερα ήταν όπου το επίνειόν της, η Μινώα, όπως εσφαλμένα έγραψε ο Buondelmonti, που την επισκέφθηκε το 1415, και επηρέασε και τον D. Negri (1557).
Η αρχαία θολωτή δεξαμενή της Άπτερας.
Το 1754-1755 ο Polocke σχεδίασε μια χαλκογραφία (22 Χ 14 εκατ.) με τρεις κατόψεις: Grundrisse von Dictamnum, Cydonia, και Aptera in Candien, που εξεδόθη στο Ερλάνγκεν Γερμανίας.
Πρώτος, όμως, ενετόπισε τα πραγματικά ερείπιά της ο περιηγητής Pashley (Φεβρουάριος 1834). Για τον εντοπισμό της, έγραψε ο ίδιος, τον βοήθησε ο Στράβων. Ανασκαφές έκανε ο C. Vescher (1862-1864), μέλος της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, ο οποίος και έφερε στο φως τα εκτεταμένα και μεγαλοπρεπή ερείπια. Μετά ανέσκαψε και ο Jantzen και ο H. Drerup[15].
Ανασκαφές-ευρήματα
«Τα ερείπια της Άπτερας ανήκουν στην προελληνική[16], την ελληνική και την ρωμαϊκή περίοδο» (L. Mariani “Mon. Antic.”, τ. VI, 60, 1896).
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως μεγάλο «κυκλώπειο» τείχος, κατασκευασμένο από μεγάλους πολυγωνικούς ή τετραγωνικούς λίθους. Άφωνος μάρτυς μεγάλης δόξης. Τα επιβλητικά κυκλώπεια τείχη της Άπτερας «διατηρούνται καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη κρητική πόλη» (Mariani). Σε ορισμένα σημεία τα τείχη διατηρούνταν έως ύψους 3 μ. (Mariani). Το πάχος τους είναι 1,5 μ. περίπου. Σε αρκετά σημεία τους, στην Α. και Ν. πλευρά επανα-επισκευάσθηκαν επί ελληνικής περιόδου. Τα τείχη αυτά περιέβαλαν όλο το υψίπεδο, στο οποίο ήταν κτισμένη η πόλη! Συνολικώς, τα τείχη της Άπτερας – κλασσικής και ελληνιστικής εποχής – έχουν μήκους περίπου 4 χλμ., ενώ διασώζονται πύργοι και προμαχώνες. Προς Β. τα τείχη περνούσαν κάτω από το φρούριο Ιτζεδίν, όπου υπήρχε η πύλη Σιδερόπορτα. Οι παραστάδες αυτής της πύλης διατηρούνταν έως το 1893. Απ’ αυτήν την πύλη πλατύς δρόμος οδηγούσε προς την θάλασσα.
Στο κέντρο της πόλεως εδέσποζε το πρυτανείο. Υπήρχαν ναοί της μαίας Ειλειθυΐας, ένας άλλος μικρός δωρικός ναός, ίσως της Δήμητρος και της Κόρης (των αρχών του 1ου αι. π.Χ.). Ευρέθη και μικρό θέατρο (διακρίνονται το κοίλο, η ορχήστρα, ένα διάζωμα, υπολείμματα εδρών).
Αλλά αυτό που εντυπωσιάζει τον επισκέπτη στην Άπτερα είναι οι πολλές μεγάλες δεξαμενές, οι οποίες διασώζουν μάλιστα και τον τρόπο στεγάσεώς τους, με αψίδες και θόλους. Μια δε απ’ αυτές είναι πολύ μεγάλη, καλώς διατηρημένη, διαχωριζομένη δια τοξοτοιχίων σε τρία διαμερίσματα. Την είπαν «θόλο» για να ξεχωρίσει από τις άλλες. Ο Buontelmonti την μέτρησε 45 πόδια μήκος και 18 σε πλάτος (15 Χ 6 μ.). Όλες είναι σπουδαία τεχνικά έργα της εποχής.[17] Κάποιες απ’ αυτές, ακόμη και σήμερα γεμίζουν και συγκρατούν νερό!.. Υπάρχουν επίσης πολλά πηγάδια.
Η νεκρόπολις της Άπτερας ήταν στα Δ. σε απόσταση 500 μ. από την πόλη.
Ευρέθησαν και επιγραφές και νομίσματα (που φθάνουν έως τους ρωμαϊκούς χρόνους και σταματούν – κάτι που ίσως σημαίνει υποταγή στην γειτονική μεγάλη Κυδωνία). Οι κτήσεις της Άπτερας έφθαναν έως την Κυδωνία. Τις δυο πόλεις εχώριζε ο ισθμός, που χωρίζει τον κόλπο της Σούδας από τον κόλπο Χανίων.
Τα ευρεθέντα λείψανα στην Άπτερα μαρτυρούν μια ανθούσα οικονομικά και πλουσία πόλη, με ανεπτυγμένες εμπορικές συναλλαγές, τις οποίες εξυπηρετούσαν δυο επίνειά της στον λαμπρό κόλπο της Σούδας:
- Το Αμφιμάτριον ή Κίσσαμος (στο βάθος του κόλπου της Σούδας, στον Ν. βραχίονα, πιθανώς παρά το ακρ. Δρέπανο, στα ΒΑ. της Άπτερας, Α. του νυν χωριού Καλύβες, 3 χλμ. ΒΑ. από το Κόκκινο Χωριό) και
- η Μινώα (όπου το νυν Ακρωτήρι, στην είσοδο του κόλπου της Σούδας, δεξιά τω εισπλέοντι, κάτω απ’ το χωριό Στέρνες, στο Κατω Μαράθι)!
Έτσι η Άπτερα όριζε όλον τον Όρμο της Σούδας! Από τα δυο αυτά λιμάνια ξεκινούσαν τα πλοία της Άπτερας και έφθαναν να εμπορευθούν στα λιμάνια της Ανατολής, της Στερεάς Ελλάδος, της Ιταλίας…
Εκτός από τα δυο λιμάνια, η αρχαία πόλη είχε και 8 συνοικισμούς-προάστια: Στην κοιλάδα του Στύλου, στις όχθες του Κυλιάρη έως το Νέο Χωριό, στους λόφους Καλοσυκιά, Αζογυρέ, Κεφάλας, Θόλοι, Σελιοί, Άη Λιάς – σ’ όλα αυτά ευρέθησαν αρχαία ευρήματα και λείψανα. Όλα αυτά ήταν παλαιότερα προάστια, μιας αρχαιότερης ακόμη και της Άπτερας πόλεως, του Ιπποκόρωνα (< Αποκόρωνας).
Στην αρχαία Άπτερα ευρέθησαν καμινεύματα χαλκού και σιδήρου, εργοστάσια κατασκευής πολεμικών όπλων – και δη τόξων, βελών, σφενδονών. Ήταν μια πλούσια εμπορική και βιομηχανική πόλη!
Στην Άπτερα ανήκε, όπως προείπα, στ’ αρχαία χρόνια εξ ολοκλήρου ο κόλπος της Σούδας – το ασφαλέστατο έως σήμερα λιμάνι της Μεσογείου! – και το μεγαλύτερο μέρος της χερσονήσου του Ακρωτηρίου! Προς Α. η πόλη κατείχε εκτάσεις έως το ακρ. Δρέπανο και προς Ν. έως την Λάππα[18]. Τα σχόλια και τα λόγια περιττεύουν! Στην πόλη σύχναζαν ναυτικοί, και την επισκέπτονταν και πολλοί ξένοι. Ενώ η Άπτερα διατηρούσε και προξενεία σε άλλες πόλεις (Πριανσό, Μάλλα, Ιεράπυτνα, Κνωσό, αλλά και στην λοιπή Ελλάδα, την Β. Πελοπόννησο, το Αιγαίο, την Μ. Ασία, τον Ελλήσποντο, την Αδριατική, κ.α.)[19]… Ασφαλώς, λοιπόν, μιλάμε για την εμπορικότερη πόλη της Κρήτης!
«Η πόλις Άπτερα ήνθει επί υψώματος εν όλως μεγαλοπρεπεί κατά τε γην και θάλασσαν θέσει, κατέχουσα τα πλούσια σιτοφόρα πεδία, τα υπό τους πόδας αυτής εκτεινόμενα, στοιχεία ταύτα επαρκή προς σύστασιν ισχυράς κοινότητος, δυο επίνεια εχούσης. Πόσω δε μεγάλη και λαμπρά υπήρξεν η πόλις Άπτερα βλέπομεν έτι εκ των λειψάνων αυτής, τειχών κυκλωπείων, ναών, θεάτρου εν θέσει προσφορωτάτη προς ανάπαυλαν και θέαν μετά ψυχικήν εκ των εν αυτώ διδασκαλιών έντασιν. Το ποτέ μέσον της πόλεως είναι νυν οροπέδιον εκ σιτοφόρων αγρών. Τα κύρια δε ερείπια περιστοιχίζουσι την θέσιν του Μουσείου, το οποίον ανήκει νυν εις έτερον λόγου άγγελον, τον ευαγγελιστή Ιωάννην» – περιηγητής Loher – βλ. σχ. Ψιλάκι «Ιστ. Κρήτης».
Στα Ν. της αρχαίας Άπτερας, στην ΙΜ Αγ. Ιωάννου απεκαλύφθη δάπεδο, ίσως χριστιανικού ναού, του 7ου-8ου αι. Κάτω απ’ αυτό, χριστιανικοί τάφοι, για τους οποίους χρησιμοποιήθηκαν ράκη τέμπλου παλαιοχριστιανικού ναού. Επίσης, ευρέθη μικρό ακέφαλο άγαλμα πτερωτού θεού, στο βάθρο του οποίου ήσαν μικροί ανάγλυφοι δαδοφόροι έρωτες. Το εύρημα αυτό «μετακομίσθηκε» στην Αγγλία.[20] Επίσης, ακέφαλο άγαλμα της θεάς Υγιείας (τώρα στο Μουσείο Χανίων – παρακάτω φωτ.), κ.ά. αγάλματα, σε φυσικό μέγεθος, αγγεία ελληνο-ρωμαϊκής περιόδου, κλπ.
Ο Pashley ανακάλυψε και λαξευτούς τάφους ρωμαϊκών χρόνων. Στην Δ. πλευρά του τείχους και έξω απ’ αυτό ανακαλύφθηκε πρόσφατα ορθογώνιος λαξευτός τάφος, επίσης ρωμαϊκών χρόνων. Καθώς και πήλινα αγγεία, λύχνοι, κ.ά. επίσης ρωμαϊκών χρόνων.
Ανασκαφές έγιναν και από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεία, υπό τον Στ. Αλεξίου (1958). Ευρέθησαν αγάλματα, επιγραφές, αγγεία, επιτύμβιες στήλες με επιγραφές, κ.ά. που φυλάσσονται στο Μουσείο Χανίων.
Τέλος, έχουν έλθει στο φως και λείψανα από την ελληνιστική, ρωμαϊκή και βυζαντινή ζωή της πόλεως, πολλές φορές ανακατεμένα, και σε μεγάλη έκταση…
Παρ’ όλ’ αυτά, ο χώρος της αρχαίας Άπτερας και των περιχώρων της δεν έχει ακόμη ερευνηθεί συστηματικά!..
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Ιεροκλής, Μ. Δέφνερ «Οδοιπ. Εντυπώσεις», Κ. Δουνάκης «Ιστ. του Αποκορώνου», Παυσανίας (10,5, 9-10), Πλίνιος, Πολύβιος (IV,55), Στ. Βυζάντιος, Ευσέβιος («Χρονικόν» 35), «Κρητικά Χρονικά» (ζ΄, ια΄, ιβ΄, ιζ΄), «Κρητική Εστία» (τ.9), Γ. Λεκάκης «Σαμοθράκη – Ιερά νήσος», Loher, Χ. Αν. Μακριδάκης (επιμ.) «Η αρχαία πόλις Άπτερα», Χανιά, 1960, Fr. Matz “Fors. auf Kreta”. Ι. Νουχάκης «Χωρογρ.», Ραγκαβής «Ελληνικά», Στ. Σπανάκης «Μνημεία» και «Κρήτη», β΄ τ. , Μ. Σταυράκης «Στατ.»., Τακτικό 8ο και 9ο (9ου αι. μ.Χ.), Β. Ψιλάκις «Ιστ. της Κρήτης», κ.ά. Και Εφορεία Κλασσικών Αρχαιοτήτων (κε΄) «Άπτερα», δίγλωσσο (ελλ.-αγγλ.) λεύκωμα, επιμ. Β. Νινιού-Κινδέλη.
(*) Απόσπασμα του άρθρου αυτού δημοσιεύθηκε από τον συγγραφέα στην εφημ. «Έθνος», στην στήλη του «Ελληνικό Λεξικό», την Κυριακή 29.6.2003.
Εμπνευσμένος και επηρεασμένος απ’ αυτήν την ιστορία των Σειρήνων και των Μουσών, το 2006 έγραψα έναν στίχο, με τίτλο «Αρχόντισσα», τον οποίο έχει μελοποιήσει το κρητικό συγκρότημα «Αρμός», κατ’ εμέ ένα από τα καλύτερα της εποχής μας. Ο στίχος αυτός, λοιπόν, έλεγε τα εξής:
ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΑ
Με μάγεψε η Σελήνη η αρχόντισσα
που έμοιαζε μ’ εκείνη – κι αρρώστησα…
Κόρη πιο ωραία απ’ το φεγγάρι!
Ζήλεψε η νύχτα να την πάρει!..
Θα γίνει φονικό αν στην Άπτερα
πτερά σου δώσει η νύχτα και χάσω…
Εγώ ως το τέλος για σένα – αρχόντισσα –
μέχρι το τέλος θα φτάσω…
Με μάγεψε η Σελήνη και χάθηκα…
Μου κρένουνε οι κρίνοι πως βάλθηκα
την πιο ωραία κόρη να ’χω!
Κι έτσι με βρίσκει η αυγή μονάχο!
Θα γίνει φονικό αν ο Δαίδαλος
σε κλείσει σε παλλάτια και χάσω!
Εγώ για σένα τ’ αστέρια – αρχόντισσα –
όλα μπορώ να τα φτάσω…
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Γνωστό από το οθωμανικό φρούριο Ιτζεδίν – μετέπειτα φυλακές. Το οθωμανικό φρούριο εκτίσθη το 1866-1869 επί της ΒΑ. άκρης της αρχαίας πόλεως Άπτερας.
[2] Στις Β. υπώρειες των Λευκών Ορέων. Κι αυτή κουβαλά ένδοξη ιστορία, με τον μύθο των Ιδαίων Δακτύλων, με αρχαία μεταλλεία, κλπ. – Για τους Ιδαίους Δακτύλους βλ. σχ. βιβλίο μου «Σαμοθράκη-Ιερά Νήσος», εκδ. «Ερωδιός», 2006.
[3] βλ. σχ. ανακοίνωση του καθ. Πανεπ. Σόφιας, Vl. Georgiev, στο Β΄ Κρητολογικό Συνέδριο.
[4] βλ. σχ. Head-Σβορώνου «Ιστ. των Νομισμάτων». Γενικώς, ο Σβορώνος στην «Νομισματική Κρήτης» περιγράφει 76 νομίσματα της Άπτερας!
[5] Κατ’ άλλους, στην θέση του μουσείο εκτίσθη το Ιτζεδίν.
[6] Κρήτη και Δελφοί έχουν παλαιοτάτη σχέση. Μάλιστα, κατά μια παράδοση, Κρήτες από τον Τάρρα (νυν Αγ. Ρουμέλη) ήσαν οι ιδρύσαντες τους Δελφούς, αφού οδηγήθηκαν εκεί από ένα δελφίνι, στο οποίο είχε μεταμορφωθεί ο Απόλλων.
[7] Για τον Ξάνθο, ιδρυτή της πόλεως Ξάνθου Λυκίας στην Μ. Ασία, βλ. σχ. στο βιβλίο μου «Η Άγνωστη Μ. Ασία», εκδ. «Κάδμος», 2008.
[8] βλ. σχ. Πλούτ. «Βίος Πύρρου», 30.5.
[9] Γνώση εξ επιγραφών.
[10] Γνώση εξ επιγραφών.
[11] Γνώση εξ επιγραφών.
[12] Ο «Συνέκδημος» του Ιεροκλέους (535 μ.Χ.), αναφέρει στην βυζαντινή επαρχία της Κρήτης 22 επισκοπές, με πρωτεύουσα την Γόρτυνα, οι εξής: Κνωσός, Κυδωνία, Κίσσαμος, Ιεράπετρα, Λάπα, Χερσόνησος, Κάντανος, Σύβριτος, Ελεύθερνα, Αρκαδία, Σητεία, Φοίνικα ή Αράδαινα και οι επισκοπικές πόλεις: Ίτανος, Βιέννα, Καμάρα, Άλυγκος, Λύττος, Αξός, Άπτερα, Έλυρος, Λυσσός και Γαύδος.
[13] Αυτή είναι άλλη Κίσσαμος, διάφορος προς το επίνειο της Πολυρρήνιας, την σημερινή γνωστή Κίσσαμο/Καστέλι, στην ΒΔ. Κρήτη.
[14] Κατάλογο αυτών δημοσίευσε ο Στ. Σπανάκης στα «Κρητ. Χρονικά» (τ. ια΄), εγώ στο «Έθνος της Κυριακής», στο φ. της 20.07.2003, κ.ά.
[15] Έφερε στο φως μικρό ιερό που χρονολογείται στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 4ου π.Χ. αι. Αποτελείται από δυο σηκούς, που καθένας τους έχει μια θύρα στ’ αντολικά.
[16] Ατυχής και άστοχος ο όρος του Mariani. Το σωστό είναι “πρωτοελληνική“.
[17] Αν και ο Κ. Δουνάκης εξέφρασε την άποψη πως δεν είναι δεξαμενές, αλλά σιταποθήκες, διότι έχουν είσοδο.
[18] Μάλιστα, η Λάππα ονοματίσθηκε από τον Λάππη ή Λαπίθη, τον υιό του Άπτερα.
[19] Σώζονται και προξενικά ψηφίσματα της Άπτερας – βλ. σχ. J. Pendlebury “Arch.”.
[20] βλ. σχ. Ραγκαβή «Ελληνικά», 3.
απτερα ηττα διαγωνισμος μουσικης, κοβει κοβω τα φτερα Λεκακης αρχαιες πολεις Κρητης νομος Χανιων αρχαιος οικισμος Σουδα 35ος παραλληλος κολπος Σουδας χωριο Παλαιοκαστρο, Παλιοκαστρο Μεγαλα Χωραφια Μετοχι, παραθαλασσιο Καλαμι Αποκορωνας Χανια κοιλαδα Κυλιαρη Μαλαξα ποταμος Κυλιαρης αρχαια πολη αρχαιο αρχαιος 14ος αιωνα πΧ πινακιδα Γραμμικη Β γραφη Κνωσος Apatawa ΑΠΤΑΡFΑ δωρια ΑΠΤΑΡΑ αττικα ΑΠΤΕΡΑ απταρα, απτερα, απτερια, απτεραια απτερον απτερο Πλινιος κατοικος Απτεραιος Απταραιος Απταρευς ελληνικη μυθολογια αληθινη ιστορια κρητικη εριδα ερις Σειρηνες Μουσες μουσειο, πολις θαλασσα νικητης μουσικος αγώνας Χρυσο ελληνικο κοσμημα, ενωτιο / σκουλαρικι Σειρηνα μουσικος κιθαρα, σπασμενες χορδες, ηττα μουσικη 4ος μητροπολιτικο μουσειο νεα υορκη ηπα Metropolitan Museum of Art, New York / MET τραγουδι ταξειδι ταξιδι ψυχων ψυχη νεκροι Ομηρο παρθενα, γλυκο ακαταμαχητη θηλυκη ελξη συμβολο, γλωσσες λογοτεχνια συνωνυμο γυναικα αρρωστια αποπλανηση οργανωση νικη Μουσα χορδη κιθαρα λυρα υβρις Οικια των Μουσων, αποσυντονισμος αποτελεσμα δυσφορια ενδειξη διαμαρτυριας, αποβολη πτερα ωμος γυμνια λευκο γυμνο κορμι πρωτη αρχαιοτερη γυμνη διαμαρτυρια στον κοσμο θηλυκη θηλυκο θηλεια οντοτητα εικονογραφια γυμνοστηθες γυμνοστηθη στηθος στηθη αποπτερωση παροιμια παροιμιωδης φραση φτερα αρχαιοι ελληνες απογοητευση προσπαθεια τεχνη απτερες απολιθωση ασπρο μικρονησια νησοι Λευκαι μικρονησι νησια Λευκες λευκη λευκα νησιδιο νησακι Ημαθιδες, Ημαθιδαι εννεα 9 κορες θυγατερες βασιλιας Ημαθιας ημαθια Πιερος μαλωμα φιλονικια περι μουσικης μεταμορφωση πτηνο πτηνα ετυμολογια απτερας ονομα βασιλευς, Δελφοι Απτερας Πτερας απτερος ναος του Απολλωνος 8ος βασιλιας Κρητης 1800 πΧ πολις προσθηκη γραμματος γραμμα α αλφα δίγαμμα F Απτεραιοι ηρωας Κυδων υποσχεση συζυγος γαμος Ευλιμενη ερωτικες σχεσεις ερως ερωτας Λυκαστος φονος Ξανθος μαρμαρινο ομοιωμα στηθους γυναικεια ταφη γυναικα 1ος μχ συμμαχοι Σπαρτη Β Μεσσηνιακος Πολεμος 7ος 668 επικουρια – μισθοφοροι τοξοτες αντιπαλος Αριστομενης Σπαρτιατες ομοφυλοι Δωριεις Πελοποννησος συμμαχος 3ος 220 Φιλιππος της Μακεδονιας Αχαικη Συμπολιτεια Μακεδονια Αχαια Αιτωλοι πολιορκια Ε 272 ορυσσος νεανισκος Πτολεμαιος, Πυρρος Κνωσος εμφυλιος εμφυλιοι 220 Κνωσιοι καταστροφη Λυττος Λυκτος, Γορτυς, γορτυνια Κυδωνια, Πολυρρηνια, Ελευθερνα, Λαππα, οριον, οριο Αρκαδια, Δρηρος, Κεραια, Φαλασαρνα, Πολυρρηνεια ελυρος αντιμακεδονικη Ευμενης Β Περγαμος 197 159 Μακεδονες Γ Μακεδονικος Πολεμος 171 168 τιμη Προυσιος Βιθυνια 180 149 εξαιρετικες τιμες Ατταλος Περγαμου 159 138 χαλκινος ανδριαντας εγγυηση ασφαλεια προσωπικη ειρηνη λιμανι φιλος υπαρχων δια προγονων προνοιαν ποιειται περι τω κοινω των Κρητων και ιδια τας των Απτεραιων πολιος αυτονομος, ελληνικη εποχη νομισμα Κοινο των Κρητων ρωμαικη συνοριακες διαφορες συνορα επιγραφη 3ος Αλλαρια, Ανωπολις, Αξος, Απολλωνια, Αραδην, Αρκαδες, αρκαδια Βιαννος, Γορτυνα Ελευθερνα, Ελτυνια, ελυρος, Ερωνος, Ερωνοη Ερωνο Ιεραπυτνα, ιεραπετρα Ιστρων, Ιστρωνγ Κεραια, Κνωσσος, Λαπα, Λατω, λητω Λυτος, Μαλλα, Πραισος, Πριανσος, Ραυκος, Συβριτα, Ταρρας, ταρας σφακια Υρτακινα, Φαιστος Χερσονησος ιστορια βυζαντινη εδρα Επισκοπης, επισκοπη επισκοπος Απτερης πειρατες πειρατεια πειρατια λεηλασια κρητικα παραλια, 7ος καταστροφη σεισμος κατοικοίμετοικεσια Ραχες, Νιπος Σαρακηνοι 9ος 823 καταληψη Ενετοι φυσει οχυρα θεση ερειπια καστρο Παλαικαστρο συνοικισμος Generale Giannbatista del Monde ντελ μοντε Χανιωτες μπαζωμα αμυνα, 16ος 1538 Μπαρμπαροσα Σουλταν Σελημ Επανασταση, μπασιλικατα Basilicata 17ος 1630 παραφραση αρος ελαβδαρα ελαθδαρα Elavthara Ελευθερα λειψανα τοξο τειχη πατωμα μωσαικο εκκλησουλα θεατρο κυκλικο βαθμιδα ριζιμιο χαρακι Γερμανοι 1942, κατακτητες, ανασκαφη διμερες ιερο ιερον δισυποστατο γερμανια ναζι πολυβολειο αρχαιολογικος χωρος δομικο υλικο αρχαιοκαπηλια νομισματοκοπια νομισμα 4ος 1ος στεφανωμενη κεφαλη γυναικος, στεφανι θεα ηρα ενωτια απεικονιση αργυρος στατηρας νομισματα 350 300 εργο τεχνης καλλιτεχνης Πυθοδωρος ΑΠΤΕΡΑΙΩΝ ΑΠΤΑΡΑΙΩΝ ΠΤΟΛΙΟΙΤΟΣ ΠΤΟΛΙΟΙΚΟΣ πτολις + οικος οικιστης εικονα ενοπλος πολεμιστης, ιεροδενδρο ελαια ελια κλαδι κεσια χερι λατρεια Απολλωνας, θεος απολλων αρτεμις αρτεμη κεφαλι ΑΠΤΑΡΑ 200 67 Διος διας ζευς επιθετα Αρτεμιδος καθισμενος λυρα Ερμης κηρυκειο χαλκινο αγωνιστικη λαμπαδα, μελισσα, περιστερα περιστερι πηλινο ειδωλιο αγορι χαλκογραφια 12ος χριστιανικη ιερα μονη ΙΜ Αγιου Ιωαννου Ευαγγελιστου του Στυλου Αγιος Ιωαννη Ευαγγελιστης Στυλος μετοχι Πατμος Επικουρειου Απολλωνος Επικουρειος Βασσες φιγαλεια Αρκαδια εκκλησιες Παναγιας, Χριστοφορου, εκκλησια Παναγια Χριστοφορος αφροδιτη Χορευτρια, χορος αρχαιοι Σκυλαξ βοριας ανεμος Διονυσιος ο Καλλιφωνος Καλλιφων Καλλιφωνα επινειο Κισαμο κισσαμος Σταβων Σταδιασμος αινιγμα επινειον Μινωα, μπουοντελμοντι Buondelmonti, 15ος 1415, νεγκρι Negri 1557 θολωτη δεξαμενη 18ος 1754 1755 καντια Candien, Ερλανγκεν περιηγητης πασλει Pashley 1834 ανασκαφες βεσερ Vescher Γαλλικη Αρχαιολογικη Σχολη Αθηνων, ανασκαφη γιαντζεν Jantzen ντρερουπ Drerup ευρημα προελληνικη περιοδος μαριανι Mariani κυκλωπειο τειχος, κατασκευη πολυγωνικος τετραγωνικος τετραγωνος λιθος κυκλωπεια επισκευη υψιπεδο, κλασσικη ελληνιστικη πυργος προμαχωνας φρουριο Ιτζεδιν, πυλη Σιδεροπορτα παρασταδα 19ος 1893 δρομος πρυτανειο ναος μαια Ειλειθυια, δωρικος δωριεις Δημητρα Κορη κοιλο, ορχηστρα, διαζωμα, εδρα δεξαμενες, στεγαση αψιδα θολος τοξοτοιχια διαμερισμα τεχνικα εργα νερο πηγαδι νεκροπολις νεκροπολη επιγραφη υποταγη κτησεις ισθμος, οικονομια πλουσια εμποριο Αμφιματριον Αμφιματριο ακρο Δρεπανο, ακρωτηρι Δρεπανον Καλυβες, Κοκκινο Χωριο Μινωα Ακρωτηρι, Στερνες, Κατω Μαραθι ορμος λιμανια Ανατολη Στερεα Ελλαδα Ιταλια προαστια οχθες Νεο λοφος Καλοσυκια Αζογυρες Κεφαλας, Θολοι, Σελιοι αη Λιας ευρημα λειψανα αρχαιοτερη Ιπποκορωνας ετυμολογια Αποκορωνα καμινευμα χαλκου σιδηρου, εργοστασιο κατασκευης πολεμικα οπλα τοξα βελη σφενδονη βιομηχανια ασφαλεστατο λιμανι της Μεσογειου Ακρωτηριο ναυτικο προξενειο Βορεια Πελοποννησος, Αιγαιο, Μικρα Ασια, Ελλησποντος, Αδριατικη εμπορικοτερη πολις υψωμα μεγαλοπρεπης σιτοφορο πεδιο σιτος σιταρι κοινοτητα αναπαυλα ψυχικη διδασκαλια οροπεδιο σιτοφορος αγρος αγγελος περιηγητες λοερ Loher Ψιλακις δαπεδο, χριστιανοι 7ος 8ος χριστιανικοι ταφοι, τεμπλο παλαιοχριστιανικος ναος μικρο ακεφαλο αγαλμα πτερωτος θεος βαθρο μικρος αναγλυφος δαδοφορος ερως Αγγλια βρετανια αγαλμα θεα Υγιεια αγαλματα, φυσικο μεγεθος, αγγειο ελληνορωμαικη
