Το βότανο κιθάρα του Παγγαίου, από το αίμα του Ορφέως, στις εορτές του Διονύσου αναδίδει ήχους κιθάρας – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Το όρος Παγγαίον

Ὄρος δὲ αὐτῷ παράκειται Παγγαῖον τὴν προσηγορίαν ἔχον δι´ αἰτίαν τοιαύτην. Ὁ Παγγαῖος, Ἄρεως καὶ Κριτοβούλης παῖς, τῇ θυγατρὶ κατ´ ἄγνοιανσυγγενόμενος ἀθυμίᾳ συσχεθεὶς ἔδραμεν εἰς Καρμάνιον ὄρος, καὶ διὰ λύπης ὑπερβολὴν σπασάμενος τὸ ξίφος ἑαυτὸν ἀνεῖλεν· κατὰ δὲ πρόνοιαν θεῶν ὁ τόπος μετωνομάσθη Παγγαῖος.

Γεννᾶται δὲ ἐν αὐτῷ τῷ προειρημένῳ ποταμῷ βοτάνη παρόμοιος ὀριγάνῳ, ἧς τὰ ἄκρα δρεψάμενοι Θρᾷκες, ἐπιτιθέασιν πυρὶ μετὰ τὸν κόρον τῆς δημητριακῆς τροφῆς, καὶ τὴν ἀναφερομένην ἀναθυμίασιν δεχόμενοι ταῖς ἀναπνοιαῖς καροῦνται καὶ εἰς βαθὺν ὕπνον καταφέρονται.

Γεννᾶται δὲ καὶ ἐν τῷ Παγγαίῳ ὄρει βοτάνη κιθάρα καλουμένη διὰ ταύτην τὴν αἰτίαν. Αἱ διασπαράξασαι τὸν Ὀρφέα τὰ μέλη τοῦ προειρημένου εἰς ποταμὸν ἔβαλον Ἕβρον· καὶ ἡ μὲν κεφαλὴ τοῦ θνητοῦ κατὰ πρόνοιαν θεῶν εἰς δράκοντα μετέβαλεν τὴν μορφὴν (τοῦ σώματος)· ἡ δὲ λύρα κατηστερίσθη κατὰ προαίρεσιν Ἀπόλλωνος· ἐκ δὲ τοῦ ῥεύσαντος αἵματος ἀνεφάνη βοτάνη κιθάρα καλουμένη. Τῶν δὲ Διονυσίων τελουμένων αὕτη κιθάρας ἀναδίδωσιν ἦχον· οἱ δ´ ἐγχώριοι νεβρίδας περιβεβλημένοι καὶ θύρσους κρατοῦντες ὕμνον ᾄδουσιν·

Μὴ τότε φρονήσῃς, ὅταν ἔσῃ μάτην φρονῶν· καθὼς ἱστορεῖ Κλειτώνυμος ἐν τῷ γʹ τῶν Θρᾳκικῶν.

Απόδοση

Πλησίον του ποταμού Έβρου εκτείνεται το όρος Παγγαίον. Αυτό έλαβε ως εξής το όνομά του: Ο Παγγαίος, υιός του Άρεως και της Κριτοβούλης, χωρίς να το αντιληφθεί, συνευρέθη με την θυγατέρα του, και καταληφθείς από αθυμία (= λύπη), κατέφυγε στο Καρμάνιο όρος. Λόγω της υπερβολικής όμως λύπης, έβγαλε το ξίφος του και θανάτωσε τον εαυτόν του.[1] Έτσι, συμφώνως προς την θέληση των θεών, ο τόπος μετονο­μάσθηκε Παγγαίος.

Στο βουνό αυτό φύεται κάποια βοτάνη, που ομοιάζει με ρίγα­νη. Οι Θράκες αφού συλλέξουν τις κορυφές της, τις τοποθετούν επάνω στην φωτιά μετά τον κόρο (= βλαστό) των δημητριακών. Κι αφού εισπνεύσουν τις ανα­θυμιάσεις, ναρκώνονται και περιπίπτουν σε βαρύ ύπνο.

• ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι ΠΑΓΓΑΙΟΥ, ΕΔΩ.

Στο Παγγαίο όρος φύεται κι άλλη βοτάνη, η οποία καλείται κιθάρα, για τον εξής λόγο: Οι γυναίκες που κατασπάραξαν τον Ορφέα – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι Ορφεως, ΕΔΩ – έρριξαν τα μέλη του στον ποταμό Έβρο. Και τότε η μεν κεφαλή του θνητού, συμφώνως με την θέληση των θεών, μετέβαλε την μορφή του σώματος σε δράκοντα, η δε λύρα του, υποστηρίχθηκε, κατ’ επιθυμίαν του Απόλλωνος. Στο σημείο όπου έρρευσε το αίμα του, φύτρωσε βοτάνη, που γι’ αυτό εκλήθη κιθάρα. Κατά την διάρκεια της τελέσεως των εορτών προς τιμήν του θεού Διονύσου, αυτή αναδίδει ήχο… κιθάρας! Οι εντόπιοι, ενδεδυμένοι με δέρ­ματα ελαφιού και κρατώντας θύρσους, άδουν έναν ύμνο, που λέει: «…Τότε θα γεμισεις με φρόνηση, όταν θα αντιληφθείς ότι ματαίως είσαι φρόνιμος…», όπως εξιστορεί ο Κλειτώνυμος[2] στο γ΄ βιβλίο των «Θρακικών».

Περι Παγγαιου

Το μεμονωμένο όρος Πάγγαιον ή Παγγαίον είναι σήμερα βουνό της Μακεδονίας (αρχαιότατα της Θράκης), περίφημο απ’ αρχαιοτάτων χρόνων για τα μεταλλεία χρυσού και αργυρού του. Γι’ αυτό και οι αρχαίοι το έλεγαν «χρυσοφόρο»[3].

Εκτείνεται από την λίμνη τ’ Αχινού, έως τις εκβολές του Στρυμόνα, τον ποταμό Αγγίτη (Αγγίστα)[4] και τα τενάγη των Φιλίππων έως το βουνό Σύμβολο[5]. Έχει μήκος 40 χλμ. (ΒΑ. – ΝΔ.) και πλάτος 20 χλμ. Τόσο μεγάλος όγκος, που παρακωλύει την συγκοινωνία Στρυμόνος – Καβάλλας, κι αναγκάζεται και ο αμαξιτός δρόμος και η σιδηροδρομική γραμμή, να τον παρακάμπτει και να περνάει από τα Β. του – ό,τι έκανε και η αρχαία οδός του Εγνατία. Αυτό καταδεικνύει και την στρατηγική του θέση, διότι ο κατέχων αυτό, μπορεί να αποκόψει την επικοινωνία Δυτικής Μακεδονίας – Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.

Η προβολή του Παγγαίου στην θάλασσα, χωρίζει αμφιδύμως τον όρμο των Ορφανών από τον όρμο της Καβάλλας. Η νοτιώτατη απόληξη αυτής της προβολής, είναι το ακρωτήριο κάβο-Δεύτερος.[6]

Μεταξύ Παγγαίου και Σύμβολου σχηματίζεται η επιμήκης εγκατακρημνισιγενής ταφροκοιλάδα του Μαρμαρά, που αποχετεύει στο Αιγαίο, δια του μικροπόταμου Μαρμαρά[7].

Υψηλότερη κορυφή του είναι το Εννιάκορφο ή Μάτι (ή Κουσνίτσα ή Πιλάφ-τεπέ, 1.950 μ.).

Η επαρχία Παγγαίου (τ. Πραβίου) – στο ΝΔ. τμήμα του ν. Καβάλλας – εκτάσεως 660 τ.χλμ. καταλαμβάνει τις κοινότητες: Ακροποτάμου, Αντιφιλίππων, Αυλής, Γεωργιανής, Δωματίων, Ελευθερουπόλεως (τ. Πράβι), Ελευθερών, Καρυάνης, Κηπιών, Λακκοβικίων, Μεσιάς, Μεσορώπης[8], Μουσθένης, Μυρτοφύτου, Νέας Ηρακλείτσης, Νέας Περάμου, Νικήσιανης, Ορφανίου, Παλαιοχωρίου[9], Πλατανοτόπου, Ποδοχωρίου και Σιδηροχωρίου. Στην απογραφή του 1928 είχε πληθυσμό 26.015 κατ. (εκ των οποίων οι 13.407 ήσαν άρρενες), οι οποίοι ανήλθαν σε 35.003 το 1961.

Το Παγγαίο στ’ αρχαία χρόνια

«Ω του Παγγαίου αθάνατες κορφές και καταρράχια!»

επίγραμμα από τον Ν. Σκοπό Θράκης.

Η κατοίκηση στο Παγγαίο ανάγεται στην Παλαιολιθική Εποχή. Έχουν ευρέθεί 14 παλαιολιθικά εργαλεία (κοπανιστήρια, βελόνες, ξέστρες, λεπίδες), από ασβεστόλιθο, χαλαζία, ίασπη, κ.ά. Χρονολογούνται από την Πρώιμη Μεσοπλειστοκαινική Παλαιολιθική έως την Ύστερη Άνω Παλαιολιθική εποχή (500.000 – 20.000 χρόνια πριν από σήμερα)![10] Ο κάτοικος του Παγγαίου λέγεται από τον λαό Παγγιουρίτης. Μάλιστα τους λεν «Παλιοπαγγιουρίτες» θέλοντας να τονίσουν την αρχαιοτάτη καταγωγή τους και διαμονή τους στο χρυσοφόρο βουνό.

Στο βουνό έχουν εντοπισθεί και ίχνη νεολιθικών οικισμών (4500 – 3000 π.Χ.), καθώς και ορυχείο ώχρας[11] νεολιθικής εποχής, την οποία εξόρυσσαν με εργαλεία που ευρέθησαν και χρονολογήθηκαν στο Άνω Πλειστόκαινο.

Από την Εποχή του Χαλκού γνωρίζουμε πως στο Παγγαίο υπήρχε εντατική εκμετάλλευση κι εξορυξη του αργύρου και του χρυσού. Είχαν δημιουργηθεί οχυρωμένοι οικισμοί για να προστατεύουν την μεταλλευτική δραστηριότητα. Και μάλιστα αυτούς τους διοικούσε κεντρική εξουσία – η οποία ίσως να ενέδρευε στην θέση που νυν καλείται «Μάτι». Άρα το Παγγαίο ήδη ήταν εμπορικό «τραστ». Ο Δ. Λαζαρίδης[12] επιβεβαιώνει πως κτίζονταν πόλεις «ψηλά στο Παγγαίο».

Επίσης, σε πολλές περιοχές η εξόρυξη του χρυσού προηγήθηκε χρονικά αυτής του χαλκού. Το ερώτημα που γεννάται, είναι: Τι τον έκαναν τότε τον χρυσό;

Άλλωστε όταν οι αρχαίοι ονόμασαν το βουνό Παγγαίο, δηλ. αυτό «που έχει όλες τις γαίες», δηλ. τα πετρώματα, κάτι ήξεραν…

Από το 700 π.Χ. οι Θράκες, που ήλεγχαν το βουνό, εκμεταλλεύονται επισήμως τα ορυχεία του και κόβουν νομίσματα. Επί του Παγγαίου όρους, περίπου στις πηγές του Νέστου, κατοικούσαν οι Θράκες Δερσαίοι. Και οι Ζαιελείς, λαός γνωστός από νόμισμα του 480 π.Χ. με την επιγραφή «ΖΕΙΕΛΕΩΝ», που εικονίζει Κένταυρο και Νύμφη. Στο Παγγαίο και οι – επίσης εκ Θράκης – Παίονες Παιόπλες. Και οι Θράκες Ορέσκοι[13] οι στενά συνδεδεμένοι με τους ιερείς του Διονύσου, Βέσσους[14]. Τόσο σπουδαίοι, που έκοψαν νομίσματα από χρυσάφι, άργυρο και ήλεκτρο! Αλλά οι πιο σημαντικοί κάτοικοί του ήσαν οι Θράκες Οδομάντες που – μαζί με τους Πιέρους[15] και τους Σάτρες – εκμεταλλεύονταν τα πλούσια μεταλλεία του Παγγαίου. Όσο για τους Σάτρες, αυτοί ήσαν ανδρείος, φιλελεύθερος και πολεμικός θρακικός λαός που κατοικούσε στην κοιλάδα μεταξύ των ποταμών Νέστου και Στρυμόνα. Είχαν επί υψηλοτάτης κορυφής το γνωστότατο μαντείο του Διονύσου, στο οποίο προϊσταντο ιερείς απ’ την φυλή των Βεσσών. Απ’ αυτό επικοινωνούσαν με φρυκτωρίες και έπεμπαν το μήνυμα έως την Κέρκυρα.[16] Σ’ αυτό θυσίαζαν λευκά άλογα, σε ανάμνηση των λευκών ίππων του Ρήσου. Το μαντείο ταυτίζεται σήμερα με την θέση του σπηλαίου Ασκητότρυπα, όπου ευρέθησαν νεολιθικής εποχής λείψανα.[17] Ήσαν οι μόνοι από τους θρακικούς λαούς, που δεν υποτάχθηκαν στους Πέρσες του Ξέρξη! Παρά το Παγγαίον, εκτεινόταν η Φυλλίς, χώρα της Θράκης. Σ’ αυτήν την επαρχία, που και σήμερα λέγεται Φύλλιδα, έχουν ευρεθεί υπόγεια συστήματα υδρεύσεως κι αρδεύσεως – γνωστά στην επιστημονική κοινότητα ως qanat[18] – με αγωγούς που αντλούν από τα υπόγεια ποτάμια νερό, το οποίο φέρνουν στην επιφάνεια. Ίσως λοιπόν, η ονομασία της περιοχής (Φυλλίς), να σημαίνει «φύλλο», δηλαδή «λεπτό σαν φύλλο» στρώμα γης…

Οι Αθηναίοι για να ελέγχουν τα χρυσοφόρα κοιτάσματα του Παγγαίου ιδρύουν την Αμφίπολη. Το ενδιαφέρον για την χρυσή περιοχή αρχίζει από την εποχή του Πεισίστρατου (605 – 527 π.Χ.), ο πατέρας του οποίου κατείχε ιδιόκτητα μεταλλεία χρυσού και αργύρου στο Παγγαίο! Εκεί συνεκρότησε μισθοφορικό στρατό και αποβιβάσθηκε στον Μαραθώνα, με τις γνωστές συνέπειες… Εν συνεχεία έρχονται οι Θάσιοι (πριν από την πολιορκία τους από τον τύρρανο της Μιλήτου, Ιστιαίο, 500 π.Χ.). Τα εισοδήματα των Θασίων προέρχονταν από την εκμετάλλευση των ορυχείων του Παγγαίου (Ηρόδ. 6,46). Και ξανά οι Αθηναίοι, αμέσως μετά την Μάχη του Μαραθώνος (490 π.Χ.) – Ηρόδ. 6,132. Αλλά και οι Χαλκιδείς που είχαν πρόσβαση στα πολύτιμα μέταλλα του Παγγαίου, έκοψαν νομίσματα που εκυκλοφόρησαν ευρέως, από την Σικελία έως το νυν… Αφγανιστάν!

Όταν οι Μακεδόνες από το Άργος εκδίωξαν τους γίγαντες Άλμωπες από την γη τους, οι τελευταίοι κατέφυγαν στο Παγγαίο – Θουκ. Β,99. Ο Στράβων παραδίδει: «Το Παγγαίο έχει μεταλλεία χρυσού και αργύρου, καθώς και όλη η περιοχή η οποία ευρίσκεται στην πεδιάδα του Στρυμόνα έως την Παιονία»[19]. Τα πλούσια μεταλλεία του Παγγαίου τα εκμεταλλεύθηκαν κυρίως οι Μακεδόνες. Και δη ο Φίλιππος Β΄, ο οποίος χρωστάει σ’ αυτά την δύναμή του.[20] Ο Φίλιππος ελάμβανε εκ του όρους χίλια τάλαντα χρυσού ετησίως – δηλ. 108 σημερινούς τόνους χρυσού! Του έδωσε την δυνατότητα να κόψει το «φιλίππειο νόμισμα», να ρίξει στην αγορά τεράστιες ποσότητες χρήματος, με το οποίο κατόρθωσε σταδιακώς να θέσει υπό έλεγχο ολόκληρη σχεδόν την Ελλάδα, εξαγοράζοντας ανθρώπους που κατείχαν σημαντικές θέσεις στις πόλεις. Γι’ αυτό έμειναν στην Ιστορία οι λεγόμενες «αργυρές λόγχες του Φιλίππου», που κατελάμβαναν τις πόλεις αμαχητί… Επί Φιλίππου τα ορυχεία του Παγγαίου εγνώρισαν την μεγαλύτερη άνθησή τους. Τότε, ίσως, κατά υπολογισμούς, να απασχολούνταν στα ορυχεία του Παγγαίου έως και 10.000 άνθρωποι – κυρίως δούλοι και παιδιά, διότι αυτά μπορούσαν να μετακινηθούν ανετότερα στις χαμηλές στοές.

Μετά το 158 μ.Χ., οι Ρωμαίοι επέτρεψαν την επαναλειτουργία των μεταλλείων αργύρου του Παγγαίου. Τα ορυχεία συνέχισαν και επί Ρωμαίων έως και επί οθωμανών να λειτουργούν.

Σήμερα τα μεταλλεία αυτά, λένε, είναι εξαντλημένα. Ο Ηρόδοτος (6.47) ήδη αναφέρει πως «το βουνό το έχουν “αναποδογυρίσει” για να βρουν μετάλλευμα»… Αλλά τα ίχνη των εργασιών τους δεν ευρέθησαν! Ίσως γιατί οι αρχαίοι μεταλλωρύχοι με τα μπάζα που έβγαζαν από τις εργασίες τους κάλυπταν άλλες, προηγούμενες, στοές, κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα σήμερα να μη βρίσκεται τίποτε… Ούτε καν τα αρχαία χρυσωρυχεία. Πλην ενός, στην θέση Τρία Καραγάτσια (Β. της Καβάλλας, σε υψόμετρο 490 μ.). Σ’ αυτό ευρέθη και αρχαία λυχνία ελαίου, και κοιλώματα για θέσεις τέτοιων λυχναριών, που μας απέδειξε πώς φωτίζονταν στις στοές. Πολύ κοντά υπάρχει μάννα νερού. Ενώ στην περιοχή των Φιλίππων έχουν ευρεθεί περισσότερα από 100 λαξευτά σπηλαιωρυχεία, που δικαιολογούν τον Στράβωνα, ο οποίος λέγει πως «τα περισσότερα ορυχεία ευρίσκονται γύρω απ’ τους Φιλίππους» (7.17). Υπόσκαφα έχουν ευρεθεί

• και στο όρος Κελ-τεπέ,
• και στο σπηλαιωρυχείο Περιστερώνας (με συνολικό μήκος διαδρόμων 5 χλμ.),
• και στο σπήλαιο Αγία Ελένη στον Ζυγό Καβάλλας (με αρχαία υδραυλική εγκατάσταση, ίχνη καμινεύσεως),
• και στο σπήλαιο Λεύκης Καβάλλας (με 180 σκαλοπάτια, στενούς διαδρόμους – 1 Χ 1 μ. – στοές, λαξεύσεις για πλύσιμο), κ.α.

Αλλά τα μυστικά κρατούνται ακόμη καλά στα έγκατα του Παγγαίου…

Αυτό είναι ένα αίνιγμα, που έχει εξάψει την φαντασία πολλών χρυσοθηρών, οι οποίοι πολλάκις εγκλωβίσθηκαν ή και σκοτώθηκαν αναζητώντας τα[21]… Έτσι το Παγγαίο έχει εξελιχθεί στην πιο θανατηφόρο τοποθεσία για κυνηγούς θησαυρών στην Ελλάδα![22] Όμως η περιοχή της Καβάλλας είναι γεμάτη από τεχνικές υπόγειες κατασκευές – οι εντόπιοι τα λένε «κούφια βουνά» – που θα πρέπει κάποτε να ερευνηθούν συστηματικά και χωρίς μυστικότητες… Η Σπηλαιολογική Ομάδα Καβάλλας της ΕΣΕ έχει κάνει καλή δουλειά προς αυτόν τον τομέα και χρειάζεται υποστήριξη.

Οι βραχογραφίες του Παγγαίου

Τα χαράγματα που ευρέθησαν στο Δυτ. Παγγαίο, από τους Ν. Μουτσόπουλο και Δ. Τριαντάφυλλο, το 1966, δεν αποτελούν μοναδική περίπτωση.[23] Αλλά αυτά του Παγγαίου, στους βράχους που ατενίζουν την Αμφίπολη, είναι τα πλουσιώτερα σε αριθμό (περίπου 5.000) στον νυν ελληνικό χώρο.

Απ’ αυτά αντλούμε πολλές πληροφορίες για τον πολιτισμό της εποχής δημιουργίας τους, λ.χ.:

• η απουσία γυναικών μας κάνει να πιστεύουμε πως ήταν αήθες να παριστάνεται η γυναίκα, που φέρνει την ζωή, και λατρεύεται ως θεά. Οι άνθρωποι που παρουσιάζονται ως άνδρες, σε πολλές περιπτώσεις, για να ξεχωρίσουν, παρουσιάζονται με φαλλό.
• για τα όπλα, που πολλάκις ξεπερνούνσαν το ανθρώπινο μέτρο, ακόμη και των ιππέων,
• για ιππείς (μάλιστα με σέλλα, κ.ά.). Επισήμως η ιππευτική ασκήθηκε στην αρχαία Ελλάδα από τον 7^ο αι. π.Χ. και από Μακεδονία-Θράκη διεδόθη στην υπόλοιπη Ελλάδα! Μια βραχογραφία του Παγγαίου, η οποία χρονολογείται στο 4500 π.Χ., και απεικονίζεται έφιππο άνδρα, καταρρίπτει αυτήν την θεωρία και αναγάγει τις ιππικές γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων, τουλάχιστον 38 αιώνες πίσω!
• άλλη βραχογραφία του Παγγαίου επιβεβαιώνει πανάρχαια ελληνική ναυτική γνώση της περιοχής.
• για ζευγάλετρα (με κανονική ξυλοκατασκευή και υνί), που μαρτυρούν γνώση γεωργίας,
• υποζύγια και άμαξες, ίσως για την μεταφορά των μεταλλευμάτων,
• για στοιχεία ενδύσεως (λ.χ. υψηλή μήτρα, πολεμιστής βρακοφόρος με ασπίδα, μπότες, κουκκούλα, κ.ά.),
• για στοιχεία λατρείας (ιδίως νεκρών),
• για την πανίδα (αιγοειδή, ελάφια, κ.ά.).

Τα περισσότερα απ’ αυτά χαλάστηκαν από χριστιανούς, που πίστευαν πως χαράσσοντας πάνω σε αυτά τον σταυρό, ξορκίζουν τα παγανιστικά πνεύματα. Αυτή η κατηγορία βραχογραφιών ονομάσθηκε «σταυρικά».[24]

Η μυθολογία του Παγγαίου

Κάποιες παραδόσεις λένε ότι στο Παγγαίο απέθανε ο Ορφέας.[25] Κατά την παράδοση, ο Ορφεύς είχε πρώτο τη τάξει, μέγιστο των θεών, τον Ήλιο, τον οποίο αποκαλούσε Απόλλωνα. Ο Ορφεύς σηκωνόταν στο μέσον της νυκτός και ανερριχάτο τις κλιτύες του Παγγαίου κι έφθανε στην κορυφή του προ της ανατολής της Ηούς! Εκεί με το βλέμμα εστραμμένο προς την Ανατολή ανέμενε την εμφάνιση του λάμποντος θεού, του οποίου ήθελε να χαιρετίσει πρώτος την εμφάνιση. Η εξαιρετική αυτή λατρεία του Ορφέα προς τον Απόλλωνα και η ταυτόχρονη περιφρόνηση προς την λατρεία του Διονύσου ήταν – κατά τον Αισχύλο – το αίτιο του θανάτου του, υπο των Βεσσών, που τον εκδικήθηκαν για την ασέβειά του προς τον θεό τους…

Μετά τον Ορφέα, η παράδοσή μας θέλει και τον θεό Διόνυσο να κάνει ενδιαίτημά του τα φαράγγια του Παγγαίου. Με το που έβγαλε από την μέση τον Ορφέα, ο Διόνυσος, έγινε απόλυτος άρχων του Παγγαίου και με τις Μαινάδες ακολούθους του έκανε εκεί τα οργυιαστικά – με την αρχαία ελληνική έννοια της λέξεως – πανηγύρια του.

Στις υπώρειες του Παγγαίου κατοικούσαν και οι δίδυμοι υιοί του Ερμού και της Αντιάνειρας (ή Λαοθόης) απ’ την πόλη Αλόπη, οι «σφριγώντες» Εχίων και Έρυτος ή Εύρυτος, οι οποίοι εφού έλαβαν μέρος στο κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου, έλαβαν μέρος και στην Αργοναυτική εκστρατεία, όπου έπαιξαν τον ρόλο ενός πανούργου κατάσκοπου.[26]

Ενώ εδώ, λένε, ότι έγινε και ο αγώνας του σπουδαίου Θράκα μουσικού Θαμύριδος με τις Μούσες[27], οι οποίες εξοργίσθησαν με την αλαζονεία του και αφού τον ενίκησαν τον κατέστησαν τυφλό, αφαιρώντας του ταυτοχρόνως και την τέχνη της κιθαρωδίας[28].

Και ο Βορέας – προσωποποίηση του βόρειου άνεμου – κατοικοέδρευε στο Παγγαίο – βλ. σχ. Πίνδ.

Αλλά και ο μύθος του Μίδα, του Θράκα βασιλέα, που ζήτησε ό,τι πιάνει να γίνεται χρυσό, συνδέεται με το χρυσοφόρο Παγγαίο. Οι κήποι του ξεκινούσαν από την νυν Σιάτιστα και έφθαναν έως το Παγγαίο, ενώ η επικράτειά του ήταν πολύ μεγαλύτερη. Αυτός απέκτησε τόσα χρυσάφια, που απ’ εδώ κατέλαβε την Φρυγία, ξέπλυνε τα χέρια του στον ποταμό Πακτωλό – έκτοτε παροιμιωδώς χρυσοφόρο – κι απέθανε στην Μ. Ασία, αφού αναγκάσθηκε να παραιτηθεί από το άπληστο προνόμιο που ζήτησε, διότι θα πέθαινε από την πείνα…

Τέλος, ο Κάδμος, φεύγοντας από την Σαμοθράκη, όπου πηρε τον πνευματικό του πλούτο στα Καβείρια, απέκτησε και υλικό πλούτο από το Παγγαίο, κι έτσι κατήλθε και έκτισε την πόλη των Θηβών…

Στο Παγγαίο, πλην του Διονύσου, ελατρεύετο η Γαζωρία ή Γαζωρείτις Άρτεμις [29]. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκακης “Τα επιθετα της θεας Αρτεμιδος”.

ΕΠΙΣΗΣ, διαβάστε περί Ρήσου – ΕΔΩ.

Το αίνιγμα της Σκαπτής Ύλης

Ένα άλλο αίνιγμα που απασχολεί αρχαιολόγους και ερευνητές είναι πού ήταν η περίφημη Σκαπτή Ύλη. Ήταν τα ορυχεία τύρφης των Φιλίππων;

Ο ίδιος ο Θουκυδίδης εγκαταστάθηκε – λόγω της συζύγου του, μιας πλουσίας απ’ την Σκαπτή Ύλη – στην «πόλη» Σκαπτή Ύλη[30], έγραψε την «Ιστορία» του εδώ[31], όπου και πέθανε[32]. Ο ίδιος εδώ εκμεταλλευόταν ένα χρυσωρυχείο.

Απ’ τα ορυχεία της οι Θάσιοι έπαιρναν 80 τάλαντα χρυσού – ήτοι 160 κιλά ετησίως! Αυτή η ποσότητα δεν είναι δυνατόν να συλλεχθεί από ένα μόνον ορυχείο, αλλά από ομάδα ορυχείων.

Πού ήταν λοιπόν η Σκαπτή Ύλη; Ήταν μια θρακική πόλη έναντι της Θάσου[33] – άρα ίσως η Μεσορώπη, όπου η θέση «Ασημόπετρες» δικαιολογεί το όνομά της. Άλλος την θέλει στην ΒΑ. πλευρά του Παγγαίου, στην θέση όπου όντως ευρέθη αρχαίο αργυρωρυχείο – άποψη Lukrez (6.805). Τέλος, κατ’ άλλους ήταν στην θέση όπου εκτίσθη η ΙΜ Εικοσιφοίνισσας, όπου πράγματι στην περιφέρειά της έχουν ευρεθεί αρχαία μεταλλεία και πλυντήρια μετάλλων.[34] Ενώ η ίδια η ονομασία της μονής το μαρτυρά: Αυτή που λάμπει είκοσι φορές!

Κατ’ άλλην εκδοχή, η Καβάλλα είναι παραφθορά της Σκαβάλας < Σκαπτής Ύλης. Τέλος, δεν αποκλείεται με το όνομα Σκαπτή Ύλη να εννοούσαν όλον τον όγκο του Παγγαίου. Ετυμολογικά Σκαπτή Ύλη σημαίνει σκαμμένο δάσος.

Τα λαογραφικά του Παγγαίου

Στην Νικήσιανη τον Ιανουάριο γίνεται το πανάρχαιο έθιμο των «Αράπηδων»[35], ανήμερα της εορτής τ’ αγίου Ιωάννου. Αναπαριστά την μάχη της ζωής και του θανάτου. Παλληκάρια και παιδιά ενδεδυμένα με προβιές και ζωσμένα με βαρειά κουδούνια βγαίνουν στους δρόμους και με τον εκκωφαντικό θόρυβο των κουδουνιών ξορκίζουν και διώχνουν το κακό… Στην Νικήσιανη, όμως, το 1992 ευρέθη και το πρώτο αρχαίο καμίνι τήξεως αργύρου και χρυσού. Άρα ίσως οι «αράπηδες» του εθίμου που εξακολουθεί, να είναι μια ανάμνηση των λερωμένων μεταλλωρύχων, που εκεί μέσα στις στοές παίζαν την ζωή τους κορώνα-γράμματα… Τα κουδούνια να ανάμνηση αυτών που φόραγαν οι εργάτες για να εντοπίζονται στις στοές. Αυτό το αρχαίο καμίνι είχε ως καύσιμη ύλη ξυλεία του Παγγαίου ή/και τύρφη απ’ τους Φιλίππους. Ανέπτυσσε θερμοκρασία έως και 1000^οC μέσα σε μια λακκούβα για να μπορεί να ρέει το μέταλλο…[36]

Το Ορφάνι, ετυμολογείται ως κατάλοιπο των ορφικών, που έμειναν ορφανοί – όπως αισθάνονταν οι Θράκες μετά τον θάνατο του Ορφέα. Παράλλαξαν τ’ όνομά τους για να γλυτώσουν από το μένος των πρώτων χριστιανών και φυγαδεύθηκαν από τον ηλιολάτρη Μ. Κωνσταντίνο από την κοιτίδα τους – την νυν Ανατ. Ρωμυλία – στον κόλπο αυτόν – νυν κόλπο του Ορφανού. Γι’ αυτό εδώ λαμβάνει χώρα ιεροτελεστία, ομοιάζουσα με την αρχαιοτάτη λα­τρεία του Ορφέα και την λατρεία του – επίσης θρακικής προελεύσεως – Διονύσου Λυτρωτού. Ανακρούονται λαϊκοί διθύραμβοι και χορεύεται ο θρακικός θρησκευτικός χορός της πυροβασίας – πιο γνωστός σήμερα ως χορός των αναστενάρηδων – που τελείται κάθε 21^η Μαΐου, ημέρα εορτής του διασώστη και ευεργέτη τους – μετέπειτα χριστιανού αγίου – Κωνσταντίνου.

Στο προσκυνητάρι «Στασίδι της Παναγίας», επάνω από την ΙΜ Παναγιάς της Εικοσιφοίνισσας, αφήνουν μαντίλια – τζατζαλα, για ν’ αφήσει η αρρώστια κάποιο προσφιλές τους πρόσωπο. Πιστεύουν πως, όπως τα φυσά ο άνεμος και κάποτε τα παίρνει, έτσι θα πάρει κι ο άγιος το πρόβλημα…[37] Αυτό είναι κατάλοιπο από αρχαία λατρεία του Ασκπληπιού. Επίσης, στο Παγγαίο τ’ άρρωστα παιδιά τα περνάνε μέσα από στεφάνι με ασημένια νομίσματα.

Ανάμεσα στα παράξενα λαογραφικά του Παγγαίου, είναι και το βαφτιστικό γυναικείο όνομα η Σάββα, που απαντάται εδώ, ως θηλυκό του Σάββα.

ΕΠΙΣΗΣ, ΔΙΑΒΑΣΤΕ για τις δρακόπετρες του Παγγαίου, ΕΔΩ. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τις δρακοπετρες, ΕΔΩ.

Η χλωρίδα του Παγγαίου

Στο Παγγαίο ευδοκιμούν: Άγρια ραδίκια, άγριες φράουλες, άγριοι βίκοι ή καβαλαριά (viciasp.), άγριος δυόσμος, (οι) λιγές, σιδηρόχορτο, σκαντζοχοιρούδια, σπαθόχορτο (hypericum perforatum), τσάι (sideritis L.), τσουκνίδα (urtica dioica), φτέρη ή πάπριακο (pteridium aquilinum), (η) φωνιά, κ.ά. Άγνωστο ποιο εξ αυτών είναι – και εάν φύεται έως σήμερα – το ναρκωτικό φυτό που μοιάζει με την ρίγανη, και ποιο είναι η βοτάνη κιθάρα, που αναδύει ήχους κιθάρας, τα οποία αναφέρει ο Πλούταρχος

Επίσης τα δένδρα: Αχλαδιά, γκι, δαμασκηνιά, δρυς ή μεσσές, καρυδιά, καστανιά, κέδρος, κερασιά, κρανιά, λεύκα, μηλιά, μηλιάρι, οξιά, οστριά και μαύρη οστριά, πουρνάρι, φλαμουριά, φουντουκιά ή λεπτοκαρυά, κ.ά.

Παγγαίο και Βαλκανικοί Πόλεμοι

Ο Μακεδονικός Αγώνας εξουδετερώνει σχεδόν κι εδώ την τουρκική κυριαρχία με τους καπετάν-Βαρδάρη και τον καπετάν-Νταή.

Από τον Οκτώβριο του 1912 το Παγγαίο έλαβε εξαιρετική σημασία, κυρίως μετά την διάθεση Τουρκίας και Βουλγαρίας να καταλάβουν δολίως την Θεσσαλονίκη. Με την έναρξη του Βαλκανο-τουρκικού πολέμου, κατελήφθη σχεδόν αμαχητί και μάλιστα από ασθενή τμήματα Ελλήνων προσκόπων (τέλος Οκτωβρίου). Έλληνες το κατείχαν ολοκληρωτικά (μαζί με τα χωριά του Ροδολείβος, Πράβι, Κιουπ-κιοϊ), όταν οι Βούλγαροι άρχισαν να το επιβουλεύονται (Νοέμβριος). Αλλά ο ελληνικός στρατός διεξήγε τις επιχειρήσεις στο Όστροβο και την Κορυτσά και το ελληνικό στρατηγείο δεν μπορούσε να διαθέσει δυνάμεις στο Παγγαίο. Έτσι εστάλησαν μόνο δυο λόχοι (τέλος Δεκεμβρίου), οι οποίοι όμως κατέλαβαν όλη την αριστερή όχθη του Αγγίτη (έως Παλαιοχώρι-Βοσταντζιλί-Τόβλιανη-Ελευθεραί, αλλά όχι και Πράβι, το οποίο κρατούσαν οι Βούλγαροι). Τότε οι Βούλγαροι άρχισαν να επιδεικνύουν βιαιότητες, που ανάγκασαν το ελληνικό στρατηγείο να στείλει κι άλλες δυνάμεις (πεζικό και ορειβατικό πυροβολικό). Η κατάσταση χειροτέρευε μέρα με την ημέρα για τους Έλληνες, έως ότου ήλθε η απελευθέρωση των Ιωαννίνων, που απελευθέρωσε και διαθέσιμο στρατό, και η 7^η Μεραρχία εστάλη (Απρίλιος 1913) στο Παγγαίο.[39] Τότε το βουλγαρικό στρατηγείο είχε αρχίσει την μεταφορά σιδηροδρομικώς δυνάμεων εκ Τσατάλτζας-Αδριανουπόλεως στην περιοχή Κιλκίς-Δοϊράνης. Επειδή αυτή η μετακίνηση δεν μπορούσε να είναι πλέον μυστική, οι Βούλγαροι άρχισαν να επιχειρούν να εκδιώξουν τους Έλληνες απ’ το Παγγαίο. Έτσι έγινε μια ισχυρή συμπλοκή στο Παλαιοχώρι (22-23 Απριλίου), στην γέφυρα Βούλτσιστας (25-26) και στις Ελευθεραίς (26). Ακολούθησαν πραγματικές μάχες (6-10 Μαΐου) στην περιοχή των χωριών Κοτσάκι και Βούλτσιστα, όταν οι Βούλγαροι επιχείρησαν να εγκαταστήσουν φυλάκιο στην γέφυρα Βούλτσιστας στον Αγγίτη. Οι Έλληνες αναγκάσθηκαν να υποχωρήσουν στο Ροδολείβος (9 Μάη), κάτω από την πίεση των πολυαριθμότερων Βουλγάρων. Στις 10 Μαΐου άρχισαν μάχες και στο Α. μέτωπο της περιοχής, με τους Βούλγαρους να ζητούν να διεισδύσουν έως την Τόβλιανη και να απειλούν το λιμάνι των Ελευθερών! Κι ενώ έως τότε οι Βούλγαροι ήσαν βιαιότατοι, άρχισαν να φαίνονται διαλλακτικοί, για να μην προκαλέσουν τους Έλληνες, διότι είχαν σκοπό να κερδίσουν χρόνο για στρατιωτική συγκέντρωση.

Η γραμμή διαχωρίσεως καθορίσθηκε την 21^η Μαΐου 1913. Η 7^η Μεραρχία ετέθη στον όγκο του ΝΔ. Παγγαίου, αφήνοντας δυο προκαλυπτικά αποσπάσματα στο Μουστένι και την Αμφίπολη.

Αλλά την νύκτα της 16^ης προς την 17^η Ιουνίου 1913 οι Βούλγαροι επιτέθηκαν αιφνιδιαστικώς, υπό τον στρατηγό Ντελώφ. Τα ελληνικά στρατεύματα υποχώρησαν στο Τσαγέζι. Οι Βούλγαροι προχώρησαν και προς Νιγρίτα. Κι έτσι το πρωί της 17^ης Ιουνίου, όλο το Παγγαίο είχε καταληφθεί υπό των Βουλγάρων. Μόνο μετά την νίκη των Ελλήνων στην Μάχη της Νιγρίτας οι Βούλγαροι εκκένωσαν το Παγγαίο και τμήμα Ελλήνων προσκόπων ανέλαβε την εκκαθάριση του όρους από Βούλγαρους κομιτατζήδες και την διαφύλαξη των γεφυρών του Αγγίτη.[40]

Παγγαίο και Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο ποταμός Στρυμών έγινε «βαλκανικό θέατρο πολέμου». Οι Άγγλοι κατείχαν έκταση στ’ αριστερά του ποταμού, παρά το Τσάγεζι. Γερμανοί και Βούλγαροι επιτίθενται (18.4.1916) και Άγγλοι και Γάλλοι απωθούνται. Το φθινόπωρο, Άγγλοι και Γάλλοι αντεπιτίθενται, αλλά το Παγγαίο παρέμενε υπό των Βουλγάρων, έως την συμμαχική επίθεση (φθινόπωρο 1918), όταν και η περιοχή του βουνού περιήλθε στους συμμάχους (τέλος Σεπτεμβρίου), με την κατάληψη της περιοχής από την 13^η ελληνική Μεραρχία.

Η οικονομία του Παγγαίου

Σήμερα στο «πολύδωρο» Παγγαίο καλλιεργούνται σιτάρι, κριθάρι, αραβόσιτος, καπνός, βαμβάκι, κτηνοτροφές, όσπρια, ελαιόδενδρα κι αμπέλια. Ιδίως η Ν. πλευρά του Παγγαίου έχει χωριά με μεγάλη οινική παράδοση, η οποία ξεκινά από τα χρόνια του Ομήρου και συνδέεται με την διονυσιακή και την ορφική λατρεία…

Εκτρέφονται κυρίως βοοειδή και αιγοπρόβατα. Κοπάδια εντόπιας φυλής που εκτρέφονται αποκλειστικά στο Παγγαίο (και τον Χολομώντα) δίνουν πρόβειο και γίδινο γάλα, που έχει δημιουργήσει παράδοση στα τυριά (φέτα και «κοφινάκι»). Διατηρούνται επίσης πολυάριθμες κυψέλες.

Το όρος χαρακτηρίζεται από την εκτενή του δασοκάλυψη. Γι’ αυτό και οι Τούρκοι απεκάλεσαν το Παγγαίον Πουρνάρ-νταγ. Μεγάλη η παραγωγή κάστανου, και κάθε Οκτώβριο γίνεται εδώ πάνω η «Γιορτή του Κάστανου», αυτού του καρπού του Διός.[41] Δάση από οξιές, καστανιές, έλατα, δρυς και πλατάνια. Εδώ ανθούν τα φημισμένα ρόδα του Παγγαίου, τα εκατόφυλλα.

Άφθονο και το κυνήγι. Οι κορυφές του όρους Παγγαίου προστατεύονται ως καταφύγεια θηραμάτων.

Ο ορυκτός του πλούτος περιλαμβάνει μάρμαρο και μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους, σίδηρο και σιδηροπυρίτη, γνεύσιους κι αμφιβολίτες. Αλλά και χρυσό[42] και μεικτά θειούχα μεταλλεύματα. Μια επιστημονική έρευνα της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (Φεβρ. 1998) απέδειξε ότι στο χωριό Νεράιδα Θεσπρωτίας, τις Σέρρες, την Θεσσαλονίκη, την Μύκονο και την Καβάλλα, παρατηρήθηκε η μεγαλύτερη συγκέντρωση ραδονίου απ’ όλο τον ελλαδικό χώρο.[43]

Στις Ελευθερές και στον Ακροπόταμο υπάρχει αλκαλική χλωρονατριούχος οξυπηγή, με ιαματικές ιδιότητες. Και στην κοιλάδα του Μαρμαρά, 1,5 χλμ. προ των εκβολών του.

Σήμερα στην τοποθεσία «Κοιλάδα του Ορφέα» (υψόμ. 1750 μ.), υπάρχει χιονοδρομικό κέντρο και λίγο παραπάνω (1760 μ.) υπάρχει και καταφύγιο. Καταφύγια υπάρχουν και χαμηλότερα: Στην τοποθεσία Βλάχικα Καλύβια (ή «Κοιλάδα του Ορφέα», 1.550 μ.) και στην τοποθεσία Μπουγατίνα (900 μ.), χωρητικότητος 20 ατόμων.

ΠΗΓΗ: ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ «ΠΕΡΙ ΠΟΤΑΜΩΝ ΚΑΙ ΟΡΩΝ ΕΠΩΝΥΜΙΑΣ και των εν αυτοίς ευρισκομένων». Γ. Λεκακης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.8.2010.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ, πλην των ήδη αναφερομένων:

• Αναστασιάδης Νικ. «Τα χρυσωρυχεία του Παγγαίου, ως πηγή πλούτου στην αρχαία Ελλάδα».
• Ατακτίδης Κ. Αν. «Η αρχαία μεταλλουργία του Παγγαίου και η Σκαπτή Ύλη του Θουκυδίδη», στο περ. «Αρχαιολογία & Τέχνες», τ. 96. Του ιδίου «Τα ανεστραμμένα βουνά». Δελτίο Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας αρ. 18, 1981.
• Βαβελίδης Μ.-Παλόγλου-Γ. Wagner G. A.-Μέλφος Β. «Σκαπτή Ύλη: ένα αρχαίο μεταλλείο χρυσού στην τοποθεσία Μάνδρα Κουρή, Παλιάς Καβάλας» από τα πρακτικά του Β’ Συμποσίου Ε.Α.Ε. «Αρχαιομετρικές και αρχαιολογικές έρευνες στην Μακεδονία και την Θράκη», Θεσσαλονίκη, 26-28 Μαρτίου 1993, έκδ. Θεσσαλονίκη 1996.
• Βογιατζής Γ. «Οι βραχογραφίες του Παγγαίου αποκαλύπτουν», εκδ. «Δίον». Του ιδίου «Ορφέας: Παγγαίο–Ροδολείβος», Ασπροβάλτα, Μέλισσα, 1991.
• Βογιατζής Γ. – Σίμογλου Κ. Γ. «Παγγαίον όρος: Ορφέας, Όμηρος, Σικελιανός», Ροδολίβος, 2008.
• Γκισδαβίδης Α. Κ. «Λαογραφικά της Μακεδονίας. Ήθη-Έθιμα-Παραδόσεις. Το Παγγαίον», Αθήναι, 1973.
• Δουκατά-Δεμερτζή Σ. «Κοσμικές τοιχογραφίες του 19ου αι. από την Καβάλα και το Παγγαίο».
• Κουκούλη–Χρυσανθάκη Χ. «Τα μέταλλα της Θασιακής Περαίας», Θεσσαλονίκη 1990.
• Κυριλλίδης Β. «Το Παγγαίο όρος σε λόγο πεζό: Μια ανθολογία λογοτεχνικών και περιηγητικών κειμένων για το ιερό βουνό της αρχαιότητας», Δημ. Κεντρ. Βιβλιοθ. Καβάλλας, 2007.
• Κυριλλίδης Β. –Γαραντούδη Ελ. (επιμ.) κείμ: Ν. Καραγιαννίδης, Κυρ. Λυκουρίνος, Μιχ. Λυχούνας, Αργ. Μπακιρτζής, Μ. Πατέρα-Νικολαΐδου, Κ. Τσουρής. Φωτ: Θ. Κολιτσίδης, Μ. Καλογιώργη, Θ. Παπαδόπουλος, Γ. Παρσαλίδης, Αχ. Σαββόπουλος «Η παλιά πόλη της Καβάλας, 7^ος π.Χ.-20ός αι. Ο χώρος, οι άνθρωποι, τα τεκμήρια της ιστορίας», έκδ. Εξωρ. Πολιτιστικός Σύλλ. Παναγίας «Το Κάστρο», Καβάλα, 2005.
• Λαζαρίδης Δ. «Αμφίπολις και Αργολίς, αρχαίες ελληνικές πόλεις», Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος, τ. 13, 1972.
• Λεκάκης Γ. «Σαμοθράκη- Ιερά Νήσος», εκδ. «Ερωδιός», 2006.
• Μαράτος Γ. «Προκαταρτική έκθεση για τα κοιτάσματα της περιοχής Καβάλας», έθεση ΙΓΕΥ 763, 1962.
• Μήτσου Γ. «Παγγαίο», εκδ. «Μέλισσα», 1990.
• Μπακαλάκης Γ. «Ανασκαφή εν Καβάλα και τοις πέριξ», ΑΕ, 1938.
• Ορφανίδης Κ. «Βραχογραφίες του Παγγαίου», εφημ. «Τα Νέα», 29.1.1982. Του ιδίου «Παγγαίο, πολύδωρο όρος», 2000.
• Unger H. J. δρ. – Schulz Ev. “Pangaion. Ein Gebirge und sein Bergbau. Mythos und Wirklichkeit. Wanderungen im Pangaion”, εκδ. Landshut, 1980-81. Των ιδίων, γεωλογική μελέτη για τα αρχαία μεταλλεία του Ανατ. Παγγαίου, δημοσιευθείσα στο “Sudosteuropa zwischen 1600-1000 v. Chr.”, Βερολίνο, 1982.
• Παπασταματίου Ι. «Τα μεταλλεύματα σιδήρου-μαγγανίου της Παλιάς Καβάλας», έκθεση ΙΓΕΥ 257, 1952.
• Πολιτιστικός Σύλλογος Ελευθερούπολης «Παγγαίο: Πολύδωρον όρος», Ελευθερούπολη, 2000.
• Σκαλίδης Φ. «Κοντά στις ρίζες των Ελλήνων: Το Παγγαίο μέσα στην ιστορία», Θεσσαλονίκη, 1981.
• Σπάθη Κ. – Κούβελος Κ. – Περδικάτσης Β. «Η σιδηρομαγγανιούχος μεταλλοφορία στην περιοχή Παλαιάς Καβάλας. Ορυκτολογικές και πετρολογικές έρευνες», ΙΓΜΕ 3, Αθήναι, 1982.
• Fol Val. Ν. «Η περιοχή του Παγγαίου – Η ζώνη κλειδί θρησκευτικής αλληλοεπίδρασης μεταξύ Αιγαίου και της Θράκης της Αρχαιότητος». Εισηγήσεις στο Β΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ με θέαμ «Η ΚΑΒΑΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ – Η ΚΑΒΑΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ: Από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΧΝΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ», οργάνωση Ιστορικό & Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας, Καβάλα, 2005.
• Φυνδάνης Β. Ν. «Το χρυσοφόρο Παγγαίο στην παγκόσμια ιστορία: Ιστορικές επιλογές Ηδωνίδα – Φυλλίδα – Πιερίδα – Παγγαίο – Σύμβολο – Παραστρυμόνια περιοχή – Χώρα Δατηνών», Θεσσαλονίκη, 2004. Του ιδίου «Η Μεσορώπη στο Παγγαίο: Μελέτη ιστορική και λαογραφική», Θεσσαλονίκη, 1994.

Και:

• Δεκαπενθήμερη εφημ. «Παγγαίο».

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] αυτοκτόνησε δηλ. με την μέθοδο που αργότερα έγινε γνωστή ως χαρακίρι, από τους Ιάπωνες.

[2] Ιστορικός αγνώστου εποχής.

[3] βλ. σχ. Αισχύλος, Ηρόδοτος, Ευριπίδης, Θουκυδίδης κ.ά.

[4] Παραπόταμος του Στρυμόνα, που χωρίζει το Παγγαίο από το Μενοίκιο όρος.

[5] Βουνολοφώδης περιοχή στα Ν. του Παγγαίου, που οι κορυφές της δεν ξεπερνούν τα 700 μ. Γνωστό για το ουράνιο που περιέχει (δυτ.) και τα σιδηρομεταλλεύματά του (ανατ.).

[6] Στον 40ό παράλληλο [πλ. 40^ο 43΄ Β. και μ. 24^ο 03΄ Αν.].

[7] Μικρός, αλλά σημαντικός για την ιχθυοπανίδα, αφού σε αυτόν ζει το ψάρι alburnoides bipunctatus – συγκεκριμένα το υποείδος του, strymonicus. Απαντάται επίσης και στον Νέστο.

[8] Γραφικό χωριό, στις καταπράσινες πλαγιές του Παγγαίου, με εντυπωσιακά καπνομάγαζα και ιστορικά αρχοντικά.

[9] Με ερείπια δύο παλαιοχριστιανικών εκκλησιών (8^ου και 12^ου αι.) και σε μια κορυφή λόφου τα ερείπια βυζαντινού κάστρου με θέα μαγευτική…

[10] Τα πέτρινα παλαιολιθικά εργαλεία της Καβάλλας είναι όμοια με τα άλλα της Β. Ελλάδος, και δη των Πετραλώνων (Πουλιανός και Bhatt, 1980). Διαφέρουν κάπως από εκείνα άλλων περιοχών της Ελλάδος, λ.χ. της Ευβοίας (Μίχα, 1981), της Πάρου, της Μάνης (Ανδρέικος, 1980), της Πελοποννήσου, των νησιών του Αιγαίου κλπ. (Weinberg 1970 και Higgs 1964, 1966, 1967) – βλ. σχ. άρθρο των Surrendra Κ. Mishra και Κ. Αν. Ατακτίδη στο περ/κό «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ», τ. 77 (Οκτ. – Δεκ. 2000). Την ανακάλυψη έκανε τον Ιούνιο του 1982 η Σπηλαιολογική Ομάδα της ΠΕΙΜ (Παύλιος Εταιρεία Ιστορικών Μελετών).

[11] Το ορυχείο ώχρας που έχει ευρεθεί στην Θάσο, στην θέση Τσίνες είναι ένα από τα αρχαιότερα ορυχεία του κόσμου – εάν όχι το αρχαιότερο! Ανήκει στην Παλαιολιθική Εποχή (πριν 22.000 χρόνια). Η ανακάλυψη έγινε από την ΙΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, σε συνεργασία με το Μουσείο Μεταλλευμάτων του Μπόχουμ Γερμανίας, τον Σεπτέμβριο του 1995, υπό την αρχαιολόγο Χ. Χρυσανθάκη-Κουκούλη. Εντός αυτού ανακαλύφθηκαν στοές, αλλά και εργαλεία από κέρατα ελαφιών και από πέτρες, εκείνης της εποχής. Είναι σε σήμερα γνωστό, πως η Θάσος (τουλάχιστον από το 3.000 π.Χ.) διέθετε μεταλλεία χαλκού και σιδήρου, ενώ στους ιστορικούς χρόνους διέθετε και μεταλλεία χρυσού!

[12] Αρχαιολόγος που μελέτησε επί χρόνια το Παγγαίο.

[13] Κατά τον Leake ταυτίζονται με τους Σάτρες.

[14] ή Βεσσούς ή Βεσσαρίδες: Πρόκειται για θρακικό κλάδο των Σάτρων, οι Θράκες Βάκχες.

[15] Αυτοί μετώκησαν περί το Παγγαίο ερχόμενοι από την Πιερία του Ολύμπου.

[16] Η «τηλεπικοινωνιακή» γραμμή ήταν Ιερόν όρος (νυν Άγιον Όρος) – Παπίκιον – όρη Λεκάνης – Παγγαίον – Βερτίσκος – Θεσσαλονίκη – Πέλλα – Βέρμιο – Άσκιο – Βόιο – Τύμφη – Ηγουμενίτσα – Κέρκυρα!

[17] Οι ανασκαφές έγιναν το 1930 από τον Άγγλο αρχαιολόγο St. Casson και ήσαν μεμονωμένες. Ευρέθησαν και ρωμαϊκής εποχής ευρήματα, πράγμα που αποδεικνύει πως ήταν εν χρήσει έως τότε – για περισσότερα από 5.000 χρόνια!

[18] βλ. σχ. Ε. Βαβλιάκη «Τα συστήματα qanat (κανάτ) στην Ελλάδα», Θεσσαλονίκη, 1989.

[19] Στο Παγγαίο όρος εντοπίσθηκαν αρχαίες χρυσοφόρες περιοχές στην Νικήσιανη, στο Οφρινίου, στο Μουσθένη, κλπ. αλλά όχι αξιόλογες.

[20] Πλην του Παγγαίου, την οικονομία του μακεδονικού κράτους στήριξαν η Ροδόπη, η περιοχή των Φιλίππων, η Θάσος, η Ανατ. Χαλκιδική και ο ποταμός Εχέδωρος (νυν… Γαλλικός), τα σπουδαιότερα μεταλλευτικά κέντρα της Μακεδονίας.

[21] Θυμηθείτε την περίπτωση τριών νεαρών, οι οποίοι εγκλωβίσθηκαν στην «Στοά Μπαρέτα» του Παγγαίου, τον Νοέμβριο του 2006. Ενώ το 1999 έχασαν την ζωή τους 4 θησαυροθήρες.

[22] Ακολουθούν το Βέρμιο, το Πάικο κι ο Μπούρινος Κοζάνης.

[23] Ανάλογα είναι του Ασφέντου Σφακίων Κρήτης (ανάγονται στην μεσολιθική), στα νησιά της Νάξου (της πρώιμης κυκλαδικής), στα Γιούρα (Β. Σποράδων), στα Στύρα Ευβοίας, στους Δελφούς (της εποχής Χαλκού), κ.ά.

[24] βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Οι βραχογραφίες της Μακεδονίας» στην εφημ. «Χρόνος», 29.6.10.

[25] Κατ’ άλλες, στον Όλυμπο ή στον Αίμο.

[26] βλ. σχ. Υγ. Fab. 14, Απ. Ρόδ. I,56. Πινδ. Πυθ. iv.179, Οβ. Μετ. viii,311, Ορφ. Αργον. 134.

[27] βλ. σχ. Ευρ. «Ρήσος», 916-925. Άλλοι λένε πως ο αγών αυτός έγινε στο Δώριον Μεσσηνίας (βλ. Στρ. 8,3,25 – C350 και Παυσ. «Μεσσ.», 33,7).

[28] βλ. σχ. Ομ. «Ιλ.» Β, 594-600.

[29] Αλλά και στην αρχαία Γάζωρο του ποταμού Νέστου και στην Ημαθία (περιοχή Σκύδρας). Απαντάται σε επιγραφές ρωμαϊκών χρόνων – βλ. σχ. Φ. Πέτσας «Άρτεμις Γαζωρείτις και Βλουρείτις» και Bull. Corr. Hellenique, 1957.

[30] Μαρκελ. «Βίος Θουκ.» 19.

[31] Πλούτ. “de exilio”, 605.

[32] Πλούτ. «Κίμ.».

[33] Στέφ. Βυζάντιος.

[34] Στην άποψη αυτή συγκλίνει και ο Γάλλος αρχαιολόγος Perdrizet, ο πρώτος που ασχολήθηκε με τις αρχαιότητες στο Παγγαίο. O Casson μνημονεύει πως ο Γάλλος αρχαιολόγος οριοθετεί την Σκαπτή Ύλη στον 5^ο αι. π.Χ. και στα Α. του Παγγαίου.

[35] Με παραλλαγές το ίδιο έθιμο, με το ίδιο όνομα απαντάται και στον ν. Δράμας – Μοναστηράκι, Βώλακα, Πετρούσα, Ξηροπόταμο, Πύργους και Καλή Βρύση.

[36] Οι τεχνικές που χρησιμοποιούσαν στο Παγγαίο, βάσει αυτού του καμινιού, δεν διέφεραν απ’ αυτές που χρησιμοποιούσαν, τα κλασικά χρόνια, οι μεταλλεργάτες στο Λαύριο, την Θάσο, την Σίφνο, την Φθιώτιδα… – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”.

[37] Το ίδιο κάνουν και στον άη Γιάννη τον Τζατζαλιάρη, στην Μυτιλήνη, όπου αφήνουν τζάντζαλα (= κουρελάκια), στον άη Γιώργη τον Μαντηλά (Μετεώρων), στην Αγία Κόρη (Πιερίας), στην Βερροιώτικη βρύση (Νάουσας), στην Μονή Κύκκου (Κύπρου), στον άη Γιάννη (στην οδό Ευριπίδου Αθηνών, ο οποίος είναι κτισμένος επί αρχαίου ασκληπιείου), στον Άγιο Νικόλαο (Σινασού Καππαδοκίας), κ.α. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”.

[39] Η 1^η Μεραρχία στο Τσάγεζι ήταν έτοιμη να υποστηρίξει την 7η.

[40] Για περισσότερα βλ. σχ. Απ. Γκισδαβίδη «Αι επιχειρήσεις εις Παγγαίον το 1913 εναντίον των Βουλγάρων και η απελευθέρωσις της Καβάλας», διάλεξη της 30.3.1972 στην Ελευθερούπολη (επαναλήφθηκε στις 19.4.1972 στην Καβάλα), και εξεδόθη σε ανάτυπο το 1973.

[41] βλ. σχ. Γ. Λεκάκη «Τα κάστανα θέλουν κρασί. Με γιορτές σε Παγγαίο, Κρήτη και Κυνουρία συνοδεύεται η συγκομιδή τους. Η αρχαία Ελλάδα τιμούσε τον… παρορμητικό Δία», στο «Έθνος» της Κυριακής, 6.10.2002.

[42] Τα σημαντικότερα κοιτάσματα χρυσού στην Ελλάδα εντοπίζονται κυρίως στον χώρο Μακεδονίας-Θράκης: Άγκιστρο Σερρών, προσχώσεις Στρυμόνα, Νικήσιανη Παγγαίου, Παλαιά Καβάλλα, Θέρμες Ξάνθης, Ξυλαγανή και Σάππες Ροδόπης, Χαλκιδική και Πέραμα Έβρου κ.ά. Επίσης η χώρα των Θρακών Σαΐων από τα αρχαιότατα χρόνια ήταν γνωστή για τα πλούσια μεταλλεύματά της και κυρίως για το «εκ Θράκης μεταλλευθέν χρυσίον» (Στρ. ΧΙV,5,28, Λουκ. «Περί θυσιών», ΙΙ). Ήταν η δευτέρα περιοχή – μετά το Παγγαίο – όπου ενετοπίσθη χρυσός και άλλα μεταλλεύματα (Ηρ. ΙΙ,62). Γίνεται λόγος για φλέβα που αιμορραγούσε χρυσό στον ποταμό Λύσο (νυν Φιλουρής. Αυτήν την φλέβα χρυσού εκμεταλλεύονται μεγάλες εταιρείες εξ Αυστραλίας και Αγγλίας από το 1993)! Γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο που εδώ γεννιέται ο Ήφαιστος, ο πρώτος διδάξας την μεταλλευτική τέχνη στους ανθρώπους – Όμ. «Ύμν.», 20, «Οδ.» Ζ,232, Ησ. «Θεογ.» 866

[43] Με κορυφαία τιμή τα 550 μπεκερέλ/μ3, με όριο επιφυλακής τα 150! – παρατηρήθηκε στην Νεράιδα.

βοτανο κιθαρα ορος Παγγαιο αιμα Ορφεως, ορφεας ορφευς εορτες Διονυσου θεος διονυσος ηχος ηχοι κιθαρας Λεκακης Παγγαιον προσηγορια θεος αρης Κριτοβουλη παις, αγνοια συγγενομενος αθυμια συσχεθεις Καρμανιο λυπη υπερβολη σπασαμενος ξιφος ανειλεν θεικη προνοια θεων Παγγαιος βοτανη οριγανη Θρακες, πυρι κορος δημητριακη τροφη αναθυμιαση αναπνοια βαθυς υπνος ορφεα μελη εβρος κεφαλη θνητος δρακοντας δρακος μεταβολη μορφη σωμα λυρα καταστερισμος προαιρεση απολλωνος απολλωνα απολλων θεος απολλωνας αιματος Διονυσια τελετη νεβριδα θυρσος υμνος φρονηση ματη φρονων Κλειτωνυμος Θρακικα ποταμος ερωτικη συνευρεση ερως ερωτας θυγατερα λυπη υπερβολικη αυτοκτονια μετονο­μασια βουνο ριγανη Θρακη συλλογη κορυφη πυρ φωτια δημητριακα εισπνοη ανα­θυμιασεις, ναρκωση βαρυς  γυναικες μαιναδες κεφαλι δρακος επιθυμια βοτανα απο αιμα αιματινο αιματινα βοτανα εορτη δερ­μα ελαφι σχολια Μακεδονιας Θρακης αρχαιο μεταλλειο χρυσου αργυρου χρυσοφορο μεταλλεια χρυσος αργυρος λιμνη Αχινου εκβολες Στρυμονας, στρυμων Αγγιτης Αγγιστα τεναγη Φιλιππων φιλιπποι καβαλας καβαλα Συμβολο Καβαλλα οδος Εγνατια στρατηγικη θεση, Δυτικη Μακεδονια Ανατολικη προβολη θαλασσα, ορμος των Ορφανων ορφανι ακρωτηριο καβο Δευτερος εγκατακρημνισιγενης ταφροκοιλαδα Μαρμαρα βορειο Αιγαιο, μικροποταμος Μαρμαρας υψηλοτερη κορφη Εννιακορφο Εννεακορφο Ματι Κουσνιτσα Πιλαφ τεπε Πιλαφτεπε επαρχια Παγγαιου Πραβιου νομος ακροποταμος, αντιφιλιπποι, Αυλη, Γεωργιανη, Δωματια, Ελευθερουπολις Ελευθερουπολη Πραβι, Ελευθερες, Ελευθεραι Καρυανη, Κηπια, Λακκοβικι Μεσια, Μεσορωπη Μουσθενη, Μυρτοφυτο Νεα Ηρακλειτσα, Περαμος Νικησιανη Ορφανιου, Παλαιοχωρι Πλατανοτοπος, Ποδοχωρι Σιδηροχωρι καταρραχι επιγραμμα Νεος Σκοπος κατοικηση Παλαιολιθικη Εποχη παλαιολιθικα εργαλεια κοπανιστηρι, βελονα, ξεστρα, ξυστρα λεπιδα ασβεστολιθος, χαλαζιας, ιασπης, Πρωιμη Μεσοπλειστοκαινικη Παλαιολιθικο υστερη ανω 500.000 – 20.000 χρονια πριν κατοικος Παγγιουριτης Παλιοπαγγιουριτη αρχαιοτατη καταγωγη νεολιθικη νεολιθικος οικισμος 4500 – 3000 πΧ χρονων ορυχειο ωχρας ωχρα εξορυξη εργαλειο Πλειστοκαινο Χαλκου εντατικη εκμεταλλευση αργυρωρυχειο χρυσωρυχειο οχυρωμενος προστασια μεταλλευτικη δραστηριοτητα εδρα εμποριο τραστ Λαζαριδης πολεις ψηλα γαιες γαια πετρωμα 8ος αιωνας 700 εκμεταλλευση ορυχεια νομισματα πηγες Νεστος Δερσαιοι Ζαιελεις, λαος νομισμα 5ος 480 επιγραφη ΖΕΙΕΛΕΩΝ Κενταυρος Νυμφη Παιονες Παιοπλες Ορεσκοι ιερεις του Διονυσου, Βεσσοι χρυσαφι, αργυρα ηλεκτρο Οδομαντες Πιεροι πιερια Σατρες ανδρειος, φιλελευθερος πολεμικος θρακικος κατοικηση κοιλαδα Νεστου μαντειο ιερευς φρυκτωρια μηνυμα Κερκυρα θυσια λευκο αλογο ιππος αναμνηση Ρησος σπηλαιο Ασκητοτρυπα, λειψανα θρακικοι λαοι Περσες Ξερξης Φυλλις χωρα φυλλιδα υπογειο συστημα υδρευση αρδευση κανατ qanat αγωγος υπογεια ποταμια νερο φυλλο Αθηναιοι αθηνα ελεγχος χρυσοφορο κοιτασμα ιδρυση Αμφιπολη σερρων Αμφιπολις χρυση Πεισιστρατος 7ος 6ος 605 – 527 ιδιοκτητο μισθοφορικος στρατος αποβιβαση Μαραθωνας, Μαραθων Θασιοι πολιορκια τυρρανος Μιλητος Ιστιαιος, 500 εισοδημα Θασος Ηροδοτος Μαχη του Μαραθωνος Μαραθων 490 Χαλκιδεις πολυτιμα μεταλλα Σικελια Αφγανισταν αργος γιγαντες αλμωπες Θουκυδιδης Στραβων Παιονια Φιλιππος Β δυναμη ταλαντα χρυσου ετησιως τονος χρυσος φιλιππειο αγορα χρημα Ελλαδα, εξαγορα αργυρες λογχες αργυρη λογχη του Φιλιππου αμαχητι ανθρωποι δουλοι παιδια στοα 2ος 158 μχ Ρωμαιοι επαναλειτουργια οθωμανοι εξαντλημενα μεταλλευμα εργασια μεταλλωρυχος μπαζα στοες, Τρια Καραγατσια Καραγατσι λυχνια ελαιου, κοιλωμα λυχναρι φωτισμος μανα μαννα νερου λαξευτο σπηλαιωρυχειο υποσκαφο Κελτεπε, Περιστερωνας σπηλαιο Αγια Ελενη Ζυγος υδραυλικη εγκατασταση, καμινευση Λευκης λευκη σκαλοπατια, σκαλοπατι στενος διαδρομος λαξευση πλυσιμο μυστικα αινιγμα, χρυσοθηρια κυνηγος θησαυρων τεχνητη υπογεια κατασκευη κουφιο κουφοβουνο Σπηλαιολογικη Ομαδα Καβαλας βραχογραφια χαραγμα Δυτικο Μουτσοπουλος Τριανταφυλλος, βραχος πολιτισμος απουια γυναικων αηθες παρασταση γυναικα, ζωη,λατρεια θεα ανδρας, φαλλος γιγαντια οπλα, ανθρωπινο μετρο, ιππης ιππεις σελα σελλα, ιππευτικη 5η χιλετια 4500 αρχαιοτερος εφιππος ανδρας, ιππικο παναρχαια ελληνικη ναυτικη γνωση ζευγαλετρο ξυλοκατασκευη υνι γεωργια υποζυγιο αμαξα μεταφορα ενδυση υψηλη μητρα, βρακα βρακοφορος ασπιδα, μποτες, κουκκουλα, νεκρος πανιδα αιγοειδη, ελαφια χριστιανοι σταυρος ξορκι παγανιστικα πνευματα βραχογραφιες σταυρικα ελληνικη μυθολογια παραδοσεις Διονυσος, μεγιστος των θεων ηλιος, ηλιολατρεια νυκτα μεσανυκτα αναρριχηση κλιτυες ανατολη ηως βλεμμα Ανατολη λαμπων χαιρετισμος πρωτος περιφρονηση Αισχυλος θανατος εκδικηση ασεβεια παραδοση ενδιαιτημα φαραγγι αρχων μαινας ακολουθος οργυιο διδυμοι Ερμης Αντιανειρα Λαοθοη Αλοπη, σφριγωντες σφριγος Εχιων ερυτος Ευρυτος, κυνηγι Καλυδωνιος καπρος καλυφων αργοναυτικη εκστρατεια, πανουργος κατασκοπος αργοναυτες μουσικος αγωνας Θρακας θραξ μουσικη Θαμυρις Μουσες οργη αλαζονεια τυφλος τεχνη κιθαρωδια Βορεας βορευς προσωποποιηση βορειος ανεμος εδρα Πινδαρος μυθος Μιδας, βασιλεας, κηποι του μιδα Σιατιστα κοζανης χρυσαφια, Φρυγια, Πακτωλος παροιμιωδης φραση παροιμια Μικρα Ασια, απληστο προνομιο πεινα Καδμος, Σαμοθρακη, Καβειρια, Θηβα Γαζωρια Γαζωρειτις αρτεμις αρτεμη παραφυσικα Μουσα Ρησος Σκαπτη υλη αρχαιολογια τυρφη Θασος ταλαντο κιλο Ασημοπετρες ασημοπετρα ιερα μονη ΙΜ Εικοσιφοινισσας, Εικοσιφοινισσα πλυντηριο μεταλλων φοινισσα παραφθορα Σκαβαλα σκαβαλλα σκαμμενο δασος λαογραφια Ιανουαριος εθιμο αραπηδες εορτη αγιου Ιωαννου αγιος Ιωαννης αναπαρασταση μαχη ζωης και θανατου προβια κουδουνι θορυβος κακο 1992 καμινι τηξη αραπης μεταλλωρυχοι καυσιμη ξυλεια λακκουβα μεταλλο ετυμολογια ορφικοι ορφανοι παραλλαγη ονομα χριστιανισμος ηλιολατρης μεγας Κωνσταντινος Ρωμυλια Ορφανος ιεροτελεστια, προελευση λυτρωτης λαικος διθυραμβος χορος θρακικος θρησκευτικος πυροβασια αναστεναρια 21^η 21 Μαιου, μαιος ημερα γιορτη διασωστης ευεργετης χριστιανος προσκυνηταρι Στασιδι της Παναγιας Παναγια μαντιλι τζατζαλα, αρρωστια ανεμος προβλημα ασκπληπιος αρρωστος παιδι στεφανι ασημενια παραξενο λαογραφικα βαφτιστικο γυναικειο ονομα Σάββα, θηλυκο Σαββας δρακοπετρες Λακκοβικια χλωριδα αγρια ραδικια, αγριες φραουλες, αγριοι βικοι καβαλαρια αγριος δυοσμος, λιγη σιδηροχορτο, σκαντζοχοιρουδι, σπαθοχορτο τσαι τσουκνιδα φτερη παπριακο φωνι αγνωστο ναρκωτικο φυτο δενδρο αχλαδια, γκι, δαμασκηνια, δρυς μεσσα, καρυδια, καστανια, κεδρος, κερασια, κρανια, λευκα, μηλια, μηλιαρι, οξια, οστρια μαυρη οστρια πουρναρι, φλαμουρια, φουντουκια λεπτοκαρυα ραδικι, φραουλα βικος αγνωστα ναρκωτικα φυτα δενδρα αχλαδι, γκυ, δαμασκηνο, βελανιδια καρυδι, καστανο, κερασι, κρανα, μηλο οξυα, φλαμουρα, φουντουκι λεπτοκαρυο Βαλκανικοι Πολεμοι Μακεδονικος Αγωνας τουρκοι καπεταν Βαρδαρης καπεταν-Νταης Οκτωβριος Τουρκια Βουλγαρια Θεσσαλονικη Βαλκανοτουρκικος πολεμος αμαχητι Ελληνες προσκοποι προσκοπισμος χωρια Ροδολειβος, Κιουπκιοι Βουλγαροι ελληνικος στρατος επιχειρηση οστροβο Κορυτσα ελληνικο στρατηγειο δυναμεις λοχος αριστερη οχθη Παλαιοχωρι Βοσταντζιλι Τοβλιανη βια βιαιοτητα πεζικο ορειβατικο πυροβολικο απελευθερωση των Ιωαννινων, Ιωαννινα 7^η Μεραρχια βουλγαρικο σιδηροδρομος Τσαταλτζα Αδριανουπολη Κιλκις Δοιρανη μετακινηση εκδιωξη συμπλοκη Παλιοχωρι 22 23 Απριλιου γεφυρα Βουλτσιστας Βουλτσιστα Κοτσακι Ροδολιβος λιμανι γραμμη 1913 αποσπασμα Μουστενι Ιουνιου στρατηγος Ντελωφ ντελοφ ελληνικα στρατευματα υποχωρηση Τσαγεζι Νιγριτα Νιγριτας εκκενωση Βουλγαροι κομιτατζηδες γεφυρι Α Παγκοσμιος Πολεμος αγγλοι Τσαγιεζι Γερμανοι αγγλια Γαλλοι γαλλια συμμαχικη επιθεση συμμαχοι 13^η ελληνικη Μεραρχια οικονομια καλλιεργεια σιταρι, κριθαρι, αραβοσιτος, καπνος, βαμβακι, κτηνοτροφες, οσπρια, ελαιοδενδρα αμπελια οινος Ομηρος διονυσιακη ορφικη βοοειδη αιγοπροβατα κοπαδι φυλη εκτροφη Χολομωντας προβειο γιδινο γαλα, τυρι φετα κοφινακι μελισσοκομια δασος Πουρναρ νταγ παραγωγη καστανο Οκτωβριος Γιορτη Καστανου καρπος Διος δαση ελατο πλατανι ροδο εκατοφυλλο τριανταφυλλο κυνηγι καταφυγειο θηραμα ορυκτος πλουτος μαρμαρο μαρμαρυγιακος σχιστολιθος, σιδηρος σιδηροπυριτης γνευσιος αμφιβολιτης μεικτα θειουχα Ελληνικη Επιτροπη Ατομικης Ενεργειας χωρια Νεραιδα Θεσπρωτιας, Σερρες, νησος Μυκονος μεγαλυτερη συγκεντρωση ραδονιο ακροποταμος αλκαλικη χλωρονατριουχος οξυπηγη ιαματικη χιονοδρομικο κεντρο καταφυγιο Βλαχικα Καλυβια βλαχοι Μπουγατινα αρχαια μεταλλουργια μανδρα Κουρη, Παλια ηθη εθιμα Παραδοσεις μεταλλα Θασιακη Περαια ιερο ιεροβουνο αρχαιοτητα Αργολις, ανασκαφη πολυδωρο μαγγανιο σιδηρομαγγανιο μεταλλοφορια Ορυκτολογια πετρολογια Ηδωνιδα – Πιεριδα – Παραστρυμονια περιοχη Χωρα Δατηνων δατηνοι κοσμικη τοιχογραφια 19ος θρησκεια Αιγαιο χαρακιρι, ιστορικος Ευριπιδης, παραποταμος Στρυμων Μενοικιο Βουνολοφωδης ουρανιο σιδηρομεταλλευματα 40ος παραλληλος ιχθυοπανιδα, ψαρι alburnoides bipunctatus υποειδος καπνομαγαζο αρχοντικο ερειπια παλαιοχριστιανικη εκκλησια 8^ος και 12^ος βυζαντινο καστρο πετρινα παλαιολιθικα εργαλεια βορεια Ελλαδα Πετραλανα χαλκιδικης χαλκιδικη Πουλιανος Ευβοια Παρος, Μανη Πελοποννησος νησια αιγαιου σπηλαιολογια Τσινες αρχαιοτερα ορυχεια του κοσμου αρχαιοτερο 22.000 ΙΗ Εφορεια Προιστορικων και Κλασσικων Αρχαιοτητων, Μουσειο Μεταλλευματων Μποχουμ Γερμανια Χρυσανθακη Κουκουλη κερατο πετρες, 3000 χαλκος σιδηρος Σατρες Βεσσαριδες Θρακες Βακχες Ολυμπος τηλεπικοινωνια Ιερον ορος αγιον αγιο ορος Παπικιον Παπικιο ορη Λεκανης Βερτισκος Πελλα Βερμιο ασκιο – Βοιο – Τυμφη – Ηγουμενιτσα ανασκαφες αγγλος αρχαιολογος Casson ρωμαικη ευρηματα, συστηματα Οφρινιο Ροδοπη, Εχεδωρος Γαλλικος εγκλωβισμοα Μπαρετα θησαυροθηρες Βερμιο, Παικο Μπουρινος Κοζανη Ασφεντου Σφακιων Κρητης μεσολιθικη νησι Ναξος πρωιμη κυκλαδικη Γιουρα Βορειες Σποραδες Στυρα Ευβοιας, Δελφοι αιμος Δωριον δωριο Μεσσηνιας Μεσσηνια Γαζωρος Ημαθια Σκυδρα επιγραφη Βλουρειτις γαλλος Perdrizet, παραλλαγη Δραμας – Μοναστηρακι, Βωλακας, Πετρουσα, Ξηροποταμος, Πυργοι Καλη Βρυση  δραμα τεχνικη κλασσικα χρονια, μεταλλεργατες Λαυριο, Σιφνος, Φθιωτιδα αη Γιαννης Τζατζαλιαρης Μυτιληνη, λεσβος τζαντζαλα κουρελακια, αη Γιωργης Μαντηλας Μετεωρα αγια Κορη Πιεριας Βερροιωτικη βρυση Ναουσα Μονη Κυκκου Κυπρς Γιαννης οδος Ευριπιδου Αθηνων, ασκληπιειο αγιος Νικολαος Σινασος Καππαδοκια 1^η επιχειρησεις απελευθερωσις σημαντικοτερα κοιτασματα χρυσου στην Ελλαδα αγκιστρο Θερμες Ξανθης, Ξυλαγανη Σαππες Ροδοπης, Χαλκιδικη Περαμα εβρου Σαιοι μεταλλευθεν χρυσιον φλεβα αιμορραγια Λυσος Φιλουρης Αυστραλια ηφαιστος, πρωτος διδαξας μεταλλευτικη τεχνη μπεκερελ