Του Γιώργου Λεκάκη
Ζώντας στην Αθήνα, έχω αδικήσει (σ’ αυτήν την στήλη) την Αττική… Όπως αδικούν όλοι τον τόπο στον οποίο ζουν, και βρίσκουν τους άλλους τόπους αξιοθαυμαστώτερους…
Συντεταγμένες: στον 37ο παράλληλο – 37.858158547388754, 23.801802066381775.
Στην Βάρη, στον λόφο Κρεβάτι ή λόφο Σπήλαιο (ύψους 300 μ.), ένα από τα νότια προβούνια του Υμηττού, ευρίσκεται το Σπήλαιο του Νυμφολήπτου (δηλ. του… Νεραϊδοπαρμένου, θα έλεγε σήμερα η γιαγιά μας). Γνωστό από την αρχαιότητα, το σπήλαιο, ονομάσθηκε έτσι, επειδή εδώ κατοίκησε ο λιθοξόος Αρχέδημος (από την Θήρα), ο οποίος επονομαζόταν Νυμφόληπτος, διότι είχε αδυναμία στις… Νύμφες. Το σπήλαιο ήταν αφιερωμένο στον θεό Πάνα – υπέρ του οποίου υπήρχε, και υπάρχει, βωμός από τον 4ο αι. π.Χ. – στις Νύμφες / Χάριτες και τον Απόλλωνα. Εδώ έφεραν βρέφος οι γονείς του, τον Αριστοκλή – μετέπειτα φιλόσοφο γνωστό ως Πλάτωνα – ίνα τον αφιερώσουν στις νύμφες…
Το σπήλαιο «ανήκει» στην Σχολή Ευελπίδων και θα πρέπει κανείς να πάρει σχετική άδεια για να το επισκεφθεί.
Για να φθάσει κανείς στο σπήλαιο, θα πρέπει από την Λεωφόρο Βουλιαγμένης (περιοχή Βούλας) να πάρει την οδό Προόδου, στο πέρας της οποίας θα συναντήσει την οδό Υμηττού. Αυτή θα τον οδηγήσει στο κοιμητήριο της Βούλας και στο Πυροφυλάκειο. Θα συνεχίσει άλλα 800 μ. τον ασφαλτόδρομο έως ότου στ’ αριστερά του ιδεί ένα μαρμάρινο μνημείο υπέρ των πεσόντων στο καθήκον πυροσβεστών Α. Μποσινά και Π. Σκούρτη. Αμέσως στα δεξιά κατηφορικός χωματόδρομος οδηγεί προς το σπήλαιο. Στα 500 μ. συναντά κανείς μια διχάλα. Πρέπει να συνεχίσει στην δεξιά διακλάδωσή της. Εάν ο ήλιος κτυπά τις πέτρες του χωματόδρομου, εύκολα ξεγελιέται κανείς και νομίζει πως αυτός είναι σπαρμένος με… γυαλιά. Είναι τα κρυσταλλοπαγή πετρώματα της περιοχής, που λάμπουν στον ήλιο. Ίσως απ’ αυτά να επήρε το όνομα Λαμπτραί η αρχαία πόλις της περιοχής της Βάρης! Μένουν άλλα 200 μ. Στα δεξιά του δρόμου, προς την θάλασσα, υπάρχει περιφραγμένη η είσοδος του σπηλαίου. Ένα αξιόπιστο εκτός δρόμου όχημα μπορεί να σας φέρει έως εδώ, αλλά ο δρόμος είναι κακός για συμβατικά αυτοκίνητα.
Το ανάγλυφο του λιθοξόου, όπως σώζεται σήμερα στο Σπήλαιο Νυμφολήπτου στην Βάρη Αττικής, ίσως αυτόγλυφο του Αρχεδήμου, από την Θήρα…
Κατ’ αρχάς, η κάθοδος για το σπήλαιο μπορεί να σας τρομάξει. Είναι πέντε λαξευμένα σκαλοπάτια, σε στενή κλίμακα, ενώ στην δεξιά πλευρά υπάρχει κενό. Μπορεί κανείς να κρατηθεί μόνον από την αριστερή πλευρά του βράχου.
Όταν κατέλθει με προσοχή θα διαπιστώσει ότι ήταν πολύ πιο εύκολο απ’ όσο αρχικώς φοβήθηκε.
Φθάνοντας κανείς μέσα στο σπήλαιο, το πρώτο που αντικρύζει είναι η αρχαία λαξευμένη επιγραφή η οποία μαρτυρά ότι το σπήλαιο ήταν αφιερωμένο στις νύμφες. Το σπήλαιο είναι δίστομο. Η κάθοδος προς το σπήλαιο θα πρέπει να γίνει από την αριστερή – την βόρεια και σκοτεινή – είσοδό του. Θα πρέπει γι’ αυτά τα λίγα μέτρα να είναι εφοδιασμένος κανείς με φακό. Μια στέρνα δεξιά του και λίγα ακόμη σκαλοπάτια τον κατεβάζουν στην κυρία αίθουσα. Εννοείται ότι παντού υπάρχουν σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Δυο κολώνες (ενωμένοι σταλακτίτης και σταλαγμίτης) σε εισάγουν στον ιερό χώρο, όπως εάν αυτός θα ήταν, εάν ήτο κτισμένος σε εξωτερικό χώρο! Στην κυρία αίθουσα, δεσπόζει το λιθανάγλυφο του Αρχεδήμου, με την επιγραφή του («ΑΡΧΕΔΗΜΟΣ ΕΠΟΙΗΣΕ»). Πρόκειται για έναν λιθοξόο (ίσως ο Αρχέδημος φιλοτέχνησε τον εαυτό του, ίσως να είναι ένα αυτόγλυφο δηλ.), ο οποίος κρατά σφυρί – σύμβολον εξουσίας και δυνάμεως – και γνώμονα σε ορθή γωνία. Ο λιθοξόος κατέχεται κλίμακα και πατά επί τριών μεγάλων βαθμίδων. Στα δεξιά του, ένα λαξευμένο καράβι. Και λαξεύματα, ίσως για την τοποθέτηση ιερών αντικειμένων. Βαθμίδες οδηγούν προς τον βωμό του Πανός. Εγχάρακτη επιγραφή μας ενημερώνει πως ο βωμός αυτός αφιερούται στον τραγοπόδαρο θεό («ΠΑΝΟΣ»). Δεξιά αυτού, ακέφαλο καθιστό άγαλμα – μοιάζει να ανήκει στην Ρέα ή την Μεγάλη Μητέρα Θεά. Βαθμίδες οδηγούν προς το φως, την νότια έξοδο. Έτσι από το σκότος οδηγείσαι στο φως…
Το σπήλαιο συνεχίζεται με άλλα δυο ανοίγματα, που ευρίσκονται προς την κατηφορική πλευρά του και τα οποία κάθε φορά που έχω κατέλθει βρίσκω τα στόμιά τους και με διαφορετικά σχήματα – από κατολισθήσεις ή λαθρανασκαφείς; Γιατί είναι φανερό πως κάποιοι συνεχίζουν να κατέρχονται στο σπήλαιο, να αφήνουν λουλούδια και κρυσταλλόπετρες στον βωμό, και να κάνουν μάλλον διάφορες τελετές, κλπ. Από τα ορφικά ακόμη μας είναι γνωστή η σημασία των κρυστάλλων στην ενέργεια ενός χώρου.
Ο πρώτος που ανακάλυψε το Σπήλαιο επισήμως ήταν ένας Άγγλος περιηγητής τον 18ο αι. Ανάμεσα στους επισήμους επισκέπτες του συγκαταλέγονται ο λόρδος Βύρων (το 1810) και ο Όθων με την Αμαλία (το 1843)!..
Ανασκαφή έκανε η Αμερικανική Αρχαιολογική Υπηρεσία, το 1901 – 1902. Εντός του σπηλαίου ευρέθησαν 1.200 (!) λυχνάρια, κ.ά. αντικείμενα καθημερινής και λατρευτικής χρήσεως. Τα ευρήματα χρονολογούνται από τον 5ο έως τον 2ο αι. π.Χ. Καθώς και μια ανάγλυφη εικόνα των νυμφών – φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Υπήρχε συνήθειο στα αρχαία χρόνια, οι νεόνυμφοι να επισκέπτονται το σπήλαιο και να αφιερώνουν σε αυτό (ευρέθησαν αναθήματα, επιγραφές κ.ά.), που επίσης ευρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Σήμερα όμως το λατρευτικό αυτό αρχαίο σπήλαιο έχει εντελώς απαξιωθεί. Διάφοροι – όχι με τις καλύτερες προθέσεις και τον πρέποντα σεβασμό – το επισκέπτονται και το «τραυματίζουν».
Κι όμως θα μπορούσε να είναι ένας αξιολογότατος αρχαιολογικός περίπατος για σχολεία, φιλαρχαίους, σπηλαιόφιλους, και εν γένει φυσιολάτρες στην περιοχή, που θα μπορούσε να φέρει πολλαπλά οφέλη, εάν κάποιο σχετικό υπουργείο ήθελε να το αναδείξει…
ΠΗΓΗ: άρθρο του Γ. Λεκάκη στο περιοδικό «Ελληνικό Πανόραμα» (τ. Μαρτίου 2012) στην στήλη του συγγραφέα «Ελληνικές Λεπτομέρειες». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.4.2012. Φωτογραφίες: Λ. Χαψής.
Της Αλ. Μαρή, αρχαιολόγου
Το Σπήλαιο Νυμφολήπτου ή Πανός ή Αρχεδήμου βρίσκεται στην νότια πλευρά του Υμηττού, βορείως των εγκαταστάσεων της Σχολής Ευελπίδων, στην περιοχή Βάρης Αττικής. Απέναντι από το μνημείο Πεσόντων Πυροσβεστών ξεκινά χωματόδρομος, που, μετά από πορεία περίπου 200 μ., οδηγεί στην κορυφή του λόφου Κρεββάτι, όπου σχηματίζεται η περιφραγμένη σήμερα, κατακόρυφη είσοδος του σπηλαίου. Η μορφολογία της και οι φθαρμένες βαθμίδες που οδηγούν στο εσωτερικό του σπηλαίου καθιστούν δύσκολη και αρκετά επικίνδυνη την κατάβαση.
Το σπήλαιο επισκέφθηκε για πρώτη φορά το 1765 ο περιηγητής R. Chandler και έκτοτε αποτέλεσε τόπο επίσκεψης όλων των ξένων περιηγητών που περνούσαν από την Αττική (Foucherot, Fauvel, Gell, Dodwell, Ross, Curtius, Kaupert, Leake, Byron). Ανασκαφική έρευνα διενεργήθηκε στο σπήλαιο το 1901 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, υπό την διεύθυνση του C. H. Weller. Πρόκειται για μικρό δίχωρο σπήλαιο μείζονος αρχαιολογικής σπουδαιότητας. Oι αίθουσές του διαμορφώθηκαν από τον Θηραίο Αρχέδημο, που πίστευε ότι ήταν «νυμφόληπτος» (δηλαδή νεραϊδοπαρμένος), σε ιερό των Νυμφών, του Πανός και του Απόλλωνος κατά το τρίτο τέταρτο του 5ου αιώνα π.Χ. Αδιάψευστη μαρτυρία των πολυάριθμων επεμβάσεων του Αρχέδημου αποτελούν οι σωζόμενες σήμερα επιγραφές, τα λαξεύματα (βαθμίδες, θέσεις τοποθέτησης αφιερωμάτων, αύλακες, υδατοδεξαμενές, βωμοί), καθώς και τα ανάγλυφα που σκάλισε στα τοιχώματα και το εσωτερικό του σπηλαίου: ανάμεσά τους βρίσκεται κατά χώρα το άγαλμα ακέφαλης ένθρονης θεότητας, καθώς επίσης και το ανάγλυφο ανθρώπινης μορφής που απεικονίζει, όπως δηλώνει διπλή επιγραφή, τον ίδιο τον Αρχέδημο.
Το σπήλαιο αποτέλεσε χώρο άσκησης εντατικής λατρείας. Εγκαταλείφθηκε ξαφνικά στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. Άρχισε να χρησιμοποιείται πάλι από τους νεοπλατωνικούς κατά την εποχή του Ιουλιανού του Παραβάτη, τον 4ο αιώνα μ.Χ., και μέχρι τα τέλη του ίδιου ή τις αρχές του 5ου αιώνα, οπότε σταματά οριστικά η λειτουργία του ως λατρευτικού χώρου. Αυτό οφείλεται πιθανότατα σε καταστροφική επίθεση που δέχθηκε από τους χριστιανούς, οι οποίοι επιχείρησαν, χωρίς επιτυχία, να το μετατρέψουν σε χριστιανικό ασκητήριο.
Τρία από τα σπηλαιόμορφα μαρμάρινα αφιερωματικά ανάγλυφα, που βρέθηκαν στο σπήλαιο, εκτίθενται στη Συλλογή Γλυπτών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Το σπήλαιο δεν αποτελεί οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ.
