Της δρ.
Χριστίνας Α. Τελεβάντου, διευθύντριας ανασκαφής Στρόφιλα Άνδρου
Εντοπίσαμε τον Στρόφιλα(*) στις αρχές της δεκαετίας του 1990
σε ένα οδοιπορικό στην ευρύτερη περιοχή της Σταυροπέδας, μια ενδιαφέρουσα θέση
της δυτικής ακτής του νησιού με εξαιρετική ορατότητα στο Αιγαίο.
Η σχεδόν
συνεχής 25ετής ανασκαφή στο ομώνυμο οροπέδιο (1997-2022) έφεραν στο φως τα
ερείπια ενός μεγάλου οχυρωμένου προϊστορικού οικισμού που φαίνεται ότι ιδρύθηκε
κατά την Νεώτερη Νεολιθική Ι περίοδο (5000 – 4500 π.Χ.) και άκμασε κατά την
Νεώτερη Νεολιθική ΙΙ / Τελική Νεολιθική περίοδο (4500 – 3200 π.Χ.). με πληθώρα
σημαντικών νέων στοιχείων, αναπάντεχων και ανατρεπτικών για πολλούς τομείς του Νεολιθικού Αιγαίου.
Η ανάπτυξή του οφείλεται στην στρατηγική γεωγραφική θέση της
Άνδρου κοντά στην Αττική και ειδικότερα τη Λαυρεωτική σε συνδυασμό με την
καίρια θέση του στις διαδρομές της νεολιθικής ναυσιπλοΐας που ευνοούσε το
εμπόριο (π.χ. διακίνηση μηλιακού οψιανού και μεταλλεύματος – Λαυρεωτική😉 και
τη μετάδοση τεχνολογίας και ιδεών ανάμεσα στις Κυκλάδες, την ηπειρωτική χώρα
(π.χ. Αττική), την Εύβοια και το ΒΑ. Αιγαίο. Η έναρξη της εκμετάλλευσης
μεταλλεύματος στην Λαυρεωτική ισχυροποίησαν τον ρόλο του στο Αιγαίο.
Σειρά στοιχείων τον
καθιστούν, με τα έως τώρα δεδομένα, μοναδικό στις Κυκλάδες και στην εγγύτερη
γεωγραφική περιοχή (π.χ. Εύβοια, Αττική).
● Η μεγάλη έκτασή του σε συνδυασμό με τον πυκνό πολεοδομικό ιστό
και το ιδιαίτερα μεγάλο μέγεθος των κτηρίων, αψιδωτών και τετράπλευρων.
● Tα έργα συλλογικού χαρακτήρα όπως το τείχος, το ιερό, ο
υπαίθριος χώρος λατρείας και δρώμενων, το Μέγαρο, καθώς και η εκτεταμένη χρήση
των βραχογραφιών από την κοινότητα σε χώρους κοινής χρήσης.
● Η πληθώρα των υψηλής ποιότητας ευρημάτων όπως κεραμεική,
μεταλλικά αντικείμενα – χρυσή ψήφος, εγχειρίδιο, μαχαιρίδια, περόνες κλπ. – ειδώλια, πήλινα και μαρμάρινα, κοσμήματα, λίθινα τέχνεργα και σκεύη.
● Η προηγμένη τεχνολογία (π.χ. μεταλλοτεχνία, λιθοτεχνία,
ναυπηγική).
● Οι
εκτεταμένες βραχογραφίες, μια υπαίθρια ως επί το πλείστον, πινακοθήκη, συνιστά ένα
μοναδικό παλίμψηστο της προϊστορικής εικονογραφίας. σε χρονολογημένο οικιστικό
περιβάλλον.
Προβάλλονται
με συμβολικό και φυσιοκρατικό τρόπο ποικίλες πτυχές της ζωής των κατοίκων, όπως
η θρησκεία και η ναυτοσύνη.
Περιλαμβάνουν:
– συμβολικά θέματα (π.χ.
δακτυλιόσχημο θέμα, πέλματα, κοιλότητες σε διάταξη σπείρας),
– γραμμικά (π.χ. σπείρα, μαίανδρος),
– εικονιστικά (ανθρώπινες μορφές, πλοία. ζώα –
κατσίκια, ελάφια, τσακάλια, ψάρια, δελφίνια κ.ά.-),
– αφηγηματικές σκηνές
(π.χ. πομπή πλοίων, κυνήγι, αγέλες τσακαλιών εναντίον ελαφιών, μητέρα-δελφίνι με
το μικρό του, ανθρώπινη μορφή ενδεχομένως απεικόνιση θεότητας / πότνιας θηρών).
Επίσης
αξίζει η αναφορά απεικόνιση ορθογώνιας πινακίδας με γραμμικά σύμβολα, εν είδη
πανιού πλοίου, κοντά στην πύλη του τείχους. Θεωρούμε ότι προστίθεται στις
ανάλογες, γνωστές νεολιθικές όπως του Δισπηλιού, των Γιούρων και των
Γιαννιτσών. Ενδεχομένως υποδηλώνει παράλληλη διαμόρφωση είδους πρωτογραφής
κατανοητή μόνο σε μικρή μερίδα της κοινότητας αν κρίνουμε και από την
σπανιότητα τους.
Το υψηλό αισθητικό
επίπεδο και η εξαίρετη εκτέλεση των περισσοτέρων καταδεικνύουν ότι οι
νεολιθικοί καλλιτέχνες πολύ πριν την ανάπτυξη της εικονιστικής τέχνης στις
Κυκλάδες κατά την Εποχή του Χαλκού (π.χ. αγγειογραφία, τοιχογραφία) έθεσαν τις
βάσεις του εικονογραφικού λεξιλογίου και της διαχείρισης του χώρου σε σύνθετες
παραστάσεις.
 |
ΕΡΩΤΗΣΗ Γ. Λεκάκη: Μήπως απεικονίζεται εδώ η πομπή των πλοίων των Αχαιών (ή προγενεστέρων) προς την Τροία, καθώς αυτά έπλευσαν από την Αυλίδα πρώτα προς την Δήλο;
 |
●Ο έντονος ναυτικός
χαρακτήρας του Στρόφιλα (ναυπηγική / ναυσιπλοΐα / εμπόριο) που τεκμηριώνεται από
τις 120 και πλέον απεικονίσεις πλοίων στις βραχογραφίες σε κοινόχρηστους χώρους
(ιερό, ανοικτός χώρος λατρείας και δρώμενων, τείχος) ως το κυρίαρχο σύμβολο του Στρόφιλα.
● Η χρήση ενός αναπτυγμένου και ευρύτατα διαδεδομένου κώδικα
επικοινωνίας με χρήση συστήματος συμβόλων (π.χ. δακτυλιόσχημο θέμα, φαλλός,
τρίγωνα – σύμβολο εφηβαίου. πέλματα, κοιλότητες σε διάταξη σπείρας).
Ο Στρόφιλας είναι ένας εύρωστος οικισμός με κυρίαρχο
ναυτικό χαρακτήρα και πρώιμες πρωτοαστικές δομές, διαβαθμισμένη κοινωνία με κεντρική
εξουσία ενός ή ομάδας ατόμων, η οποία αποφάσιζε για τα μεγάλα κοινωφελή έργα,
ασκούσε τη διοίκηση για την επιβολή / εφαρμογή κανόνων κοινωνικής οργάνωσης και
συντόνιζε όλες τις παραγωγικές δραστηριότητες προς όφελος της κοινότητας.
Αναμφίβολα θα διαδραμάτιζε, σε
ένα μεγαλύτερο δίκτυο μικρότερων ή/και ανάλογου μεγέθους οικισμών, σημαντικό
ρόλο κατά την Τελική Νεολιθική περίοδο.
Κυρίως
αποκαλύπτει μια νέα εικόνα για τον πολιτισμό στο Νεολιθικό Αιγαίο και ιδιαίτερα
στις Κυκλάδες την περίοδο αυτή διευρύνοντας τους ορίζοντες της προϊστορίας και
εικονογραφίας. Καταδεικνύει ότι από την περίοδο αυτή διαμορφώθηκε στο χώρο αυτό
ένας υψηλός πολιτισμός με μεγάλες οργανωμένες ναυτικές κοινωνίες και ανάλογους
οικισμούς με πρώιμες πρωτοαστικές δομές, η βάση για την μετέπειτα
πολιτιστική εξέλιξη της.
ΠΗΓΗ:
ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 9.6.2023. Το ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ευχαριστεί θερμώς την κ. Τελεβάντου, για την συγγραφή αυτού του άρθρου, ειδικώς για την ύλη του.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης:
– «Από τον Στρόφιλα της Άνδρου άρχισε ο Κυκλαδικός Πολιτισμός», εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ. 1.4.2013.
– «Ο Στρόφιλας της Άνδρου στις κορυφαίες αρχαιολογικές ανακαλύψεις του 2014». ΕΝ ΑΝΔΡΩ, 12.5.2015.
(*) ΣΧΟΛΙΑ Γ. Λεκάκης: Είναι η αρχαιοτέρα, δηλ. η πρώτη κατοίκηση στην Άνδρο μέχρι στιγμής.
– Ο Στρόφιλας ευρίσκεται στα όρια του ορεινού χωριού Πιτροφός (< Επιστροφός, Πίστροφος < επιστροφή, στροφή) στον 37ο παράλληλο [37°48′51.8″N 24°52′36.8″E], με κύρια προϊόντα το λάδι, τα σταφύλια(**), το κρασί και τα δημητριακά. Στον οικισμό Μελίδας υπάρχει ο ΙΝ Ταξιάρχη, σταυροειδής με τρούλο του 11ου – 12ου αιώνα. Ο οικισμός Ζαγανιάρι, επάνω από την τοποθεσία Ζαγορά, με οικισμό της γεωμετρικής περιόδου!
– Στρόφιλας = περιστροφή, δίνη νερού, ρούφουλας, στρόβιλος. Αλλά και η κουκκουναριά. Ως τοπωνύμιο, επίσης, γνωστός και ο Στρόφιλας Μαγνησίας, η Στροφιλιά Ηλείας, και το Στροφίλι (ή Στροβίλι ή Στρόβιλο, νησίδα) της Χίου.
– Επίσης υπάρχει και η στροφυλιά (= σταφυλιά(**), απόσταγμα σταφύλου), εξ ης και η Στροφυλιά Εύβοιας. Στον Κόρωνα Νάξου, σε λινούδες (λινού = λινός, πατητήρι) μάζευαν την στροφυλιά και την στράγγιζαν. Τον μούστο τον έκαμαν κρασί, και την στροφυλιά ρακή.
– Τέλος, στροφίλι = τριφύλλι < τριγωνέλλα η Ελληνική (Trigonella foenum-graec) ή τριγωνίσκος > τήλιδα, τήλις, τηντιλίδα, τηντιλίνα, τήλι, χόρτο των Ελλήνων, ελληνικό σανό, ελληνικός σανός, μοσχοσίταρο, αιγόκερας, βούκερας, γραικόχορτο, ελληνικό τριφύλλι, νυχάκι, χέλμπα, τσιμένι.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης “Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις”.
