«Ο Μίλτον πήγε εκεί όπου οι
βιογράφοι του Ατατούρκ και οι ιστορικοί της Τουρκίας, φοβήθηκαν να πατήσουν…
Είναι μια πολύ αναγκαία διόρθωση της επίσημης ιστορίας»,
έγραψε ο Philip
Mansel, στο The Spectator…
Το «Paradise Lost: Smyrna 1922» του Βρετανού συγγραφέα και δημοσιογράφου Giles Milton είναι μια περιγραφή της
αιματηρής λεηλασίας της Σμύρνης, τον Σεπτέμβριο του 1922, μέσα από τα μάτια της
λεβαντίνικης κοινότητας.
Η ιστορία της καταστροφής της
δεύτερης πόλεως στην Οθωμανική Τουρκία και η επακόλουθη εκρίζωση 2.000.000 Ελλήνων
από την Ανατολία… Μέσα από μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων, από αδημοσίευτα ημερολόγια,
επιστολές, συνεντεύξεις με μάρτυρες της περιόδου, απομνημονεύματα, και έγγραφα,
που γράφτηκαν από την λεβαντίνικη ελίτ της Σμύρνης… Οι φωνές τους είναι από τις
λίγες αμερόληπτες της ιστορίας…
Σύμφωνα με τον Μίλτον, η Σμύρνη κατείχε μοναδική θέση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Κοσμοπολίτικη,
πλούσια και ανεκτική σε θέματα θρησκείας… Με τα δημογραφικά της στοιχεία είχε
«κερδίσει» το επίθετο «γκιαούρ» (= άπιστη, πόλη των απίστων). Οι εντάσεις
μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων της Σμύρνης είχαν πυροδοτηθεί για πρώτη φορά
από τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο (1912-1913). Αυτές οι εντάσεις επρόκειτο να
αυξηθούν δραματικά κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η πλειοψηφία του πληθυσμού
της Σμύρνης – συμπεριλαμβανομένου του πολιτικά επιτήδειου κυβερνήτη της πόλης,
Ραχμί μπέη – ευνόησε την συμμαχική υπόθεση. Ήλπιζαν ότι η Τουρκία, μαζί με τους
εταίρους της, θα έχανε τον πόλεμο. Η πολιτική θέση της πόλεως επρόκειτο να
αποτελέσει αντικείμενο έντονης συζήτησης στην Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων (1919).
Ο πρωθυπουργός της Ελλάδος, Ελευθέριος Βενιζέλος, ονειρευόταν από καιρό να
ενσωματώσει την πόλη σε μια αναβιωμένη Ελληνική Αυτοκρατορία – τη λεγόμενη
Μεγάλη Ιδέα, και το υποστήριξαν με μεγάλη ευφροσύνη:
– ο Αμερικανός πρόεδρος
Woodrow Wilson και
– ο Βρετανός πρωθυπουργός
David Lloyd George,
οι οποίοι συναίνεσαν τελικά
να αποβιβαστούν ελληνικά στρατεύματα στην Σμύρνη…
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για την ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ, ΕΔΩ.
Το βιβλίο εξιστορεί την βία
που ακολούθησε την ελληνική απόβαση μέσα από μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων της
λεβαντίνικης κοινότητας. Ο συγγραφέας προσφέρει μια επανεκτίμηση του πρώτου
Έλληνα κυβερνήτη της Σμύρνης, του Αριστείδη Στεργιάδη, του οποίου η αμεροληψία,
τόσο προς τους Έλληνες, όσο και προς τους Τούρκους, προκάλεσε σημαντική
εχθρότητα μεταξύ του τοπικού ελληνικού πληθυσμού.
Ο ελληνικός στρατός απεστάλη
στο εσωτερικό της Ανατολίας σε μια προσπάθεια να συντρίψει τον νεοσύστατο
στρατό των Τούρκων εθνικιστών, με επί κεφαλής τον Μουσταφά Κεμάλ. Το βιβλίο
παρέχει μια περιγραφή αυτής της καταδικασμένης στρατιωτικής εκστρατείας: Μέχρι
το καλοκαίρι του 1922, ο ελληνικός στρατός είχε απελπιστική έλλειψη σε
προμήθειες, όπλα και χρήματα. Ο Κεμάλ άδραξε την στιγμή και επιτέθηκε…
Το τρίτο τμήμα του βιβλίου
είναι μια καθημερινή αφήγηση του τι συνέβη όταν ο τουρκικός στρατός μπήκε στην Σμύρνη. Η Σμύρνη καιγόταν για τρεις ημέρες… Η παραλία της σχεδόν
καταστράφηκε. Όλα άλλαξαν μετά τις 9 Σεπτεμβρίου 1922 στην Σμύρνη, η οποία εξέτρεφε
και από τον λεβαντίνικο πολιτισμό για εκατοντάδες χρόνια… Σύγχρονες
αρχιτεκτονικές δομές, κοινωνική ζωή, πολιτισμός… Όπως αναφέρει ο συγγραφέας
στο βιβλίο του, η πόλη της ανεκτικότητας εξαφανίστηκε σε μια στιγμή… Ένας
διαφορετικός τρόπος ζωής περίμενε την Σμύρνη… Πάλι από αφηγήσεις που γράφτηκαν
κυρίως από Λεβαντίνους και Αμερικανούς, οι οποίοι έγιναν μάρτυρες της βίας από
πρώτο χέρι… Ο συγγραφέας επιδιώκει να κατανείμει τις ευθύνες και να ανακαλύψει
ποιος ξεκίνησε την φωτιά που επρόκειτο να προκαλέσει την σχεδόν ολοκληρωτική
καταστροφή της πόλεως. Το βιβλίο διερευνά επίσης τον κυνικό ρόλο που έπαιξαν οι
διοικητές των 21 συμμαχικών θωρηκτών στον κόλπο της Σμύρνης, οι οποίοι είχαν
εντολή να σώσουν μόνον τους υπηκόους τους, εγκαταλείποντας στην μοίρα τους
εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες που συγκεντρώθηκαν στην
προκυμαία.
Πολλοί σώθηκαν μόνον όταν
ένας μοναχικός Αμερικανός φιλάνθρωπος ο Άσα Τζένινγκς διέταξε έναν στόλο από
ελληνικά πλοία να πλεύσουν στον κόλπο της Σμύρνης. Η αποστολή Τζένινγκς ήταν,
υποστηρίζει ο Milton, μια από τις μεγαλύτερες ανθρωπιστικές αποστολές διάσωσης
του 20ού αιώνα.
Το βιβλίο τελειώνει με ανταλλαγή
πληθυσμών, που κατοχυρώθηκε με νόμο στην Συνθήκη της Λωζάννης του 1923…
Το βιβλίο έχει εκδοθεί και στα
τουρκικά («Kayip Cennet, Smyrna 1922», εκδ. Senocak Yayinlari, 2009, ISBN
978-605-60-2848-9, 272 σελίδες) και στα ελληνικά («ΧΑΜΕΝΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ: ΣΜΥΡΝΗ
1922» από τις εκδόσεις Μίνωας, 2010, ISBN 978-960-699-821-8).
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.3.2012.